የፒያሳው ኬዎርኮፍ ሕንጻ

(ክፍል 1)

በሕይወት ከተማ

አራዳና ፒያሳ

አራዳ ከአዲስ አበባ ምስረታ ጀምሮ እስከ ጣልያን ወረራ ድረስ (1879-1928 ዓ.ም) የመዲናችን ዋነኛ የንግድ ማዕከል ነበረች። ከጊዮርጊስ ፊት ለፊት ያለው የሜዳ ገበያ እና በዙሪያውም የተገነቡት ሱቆች በኒህ ሃምሳ አመታት የአራዳን ገበያ አጠናክረውት ነበር።

“አራዳ ሲወጣ ምን ይላል ነጋዴው፤

ልቃቂት ካሞሌ የሚደረድረው።

እስቲ ተነስቼ እግሬን ላንቀሳቅሰው

ይምጣ ያራዳ ልጅ፣ እንደ መልካም እናት ጎን የሚዳብሰው።”

በጣልያንም ጊዜ (1928-1933ዓ.ም.) የጥቁርና የነጭ መኖሪያ እንዲለይ ሲደረግ አራዳ የአውሮፓውያን ክልል ተቀላቀለች። የሀገሬው መገበያያም ወደ አሁኑ መርካቶ (በጣልያንኛ Mercato de Indigeno) ዞረ። ብዙም ሳይቆይ፣ በአራዳ ፈንታ መርካቶ የመዲናችን ዋነኛ የገበያ ማዕከል ለመሆን በቃች።

በኒህ ዓመታት፣ ጣልያን ክፍት ቦታዎችን አስታኮ አደባባዮችን “Piazza Roma”፣ “Piazza V Maggio”፣ “Piazza Imperio”፣ “Piazza Littorio” እያለ ይሰይም ጀመር። ታዲያ ነፃነት ሲመለስ ብዙዎቹ አደባባዮች ስማቸውን መልሰው (ምኒልክ አደባባይ፣ አራት ኪሎ፣ ስድስት ኪሎ) ቀየሩ።

“Piazza Littorio” የተባለችው የጣልያን አደባባይ ግን አሻራዋን ጣለች። እናም ያች የጥንቷ አራዳ ሰፈር፣ የድሮ ዘመን ስሟ ቀርቶ ዛሬ በጣልያን ዘመኑ “ፒያሳ” እየተባለች ትጠራለች። “ፒያሳ ሊቶሪዮ” ተብሎ ይጠራ የነበረው ስፍራ፣ ቀድሞ (ከጣልያን በፊት) የሥላሴ አደባባይ (Star Square) የነበረበት፣ አሁን ደግሞ፤ ከቼንትሮ ካፌ አናት ላይ የሚገኘው “የመነፅር ተራ” የሆነው ሶስት ጎን ክፍት ቦታ ነው። ፒያሳ ሊቶርዮ (የህብረት አደባባይ) የተባለውም ስያሜ ከፊት ለፊቱ ካለው ግራጫ “Casa Littoria” (የህብረት ቤት) ከተሰኘ የድንጋይ ህንፃ የመጣ ይመስላል።

ይህ ታሪከኛ ህንጻ በ1900ዎቹ መጨረሻ አመታት፣ በአርመናዊው ነጋዴ በማቲክ ኬቮርኮፍ (እንዳገሬው አጠራር ኬዎርኮፍ) (Matig Kevorkoff) እንደተገነባ ይነገራል። የህንጻውን ዲዛይን የሠራው ማን እንደሆነ በትክክል ለማወቅ አልተቻለም። ሆኖም በጊዜው የነበሩት የሥነ ህንጻ ባለሙያዎች አርመኖች፣ ህንዶችና፣ የአውሮፓ ሰዎች ስለነበሩ ከነዚሁ ባንዱ እንደሆነ ይታሰባል። ህንጻው ተሠርቶ እንዳለቀም የኬዎርኮፍ ሱቅ እና ግምጃ ቤት ሆኖ እስከ ጣልያን ወረራ ድረስ አገልግሏል።

ጣልያን በገባበትና ጃንሆይ ካገር በወጡበት መካከል በነበረው የአለመረጋጋት ዕለታት (ሚያዝያ 1928) አራዳ በሌቦች ተዘርፋና ተቃጥላ ነበር። አራዳንም የፈጀው ዝርፊያና ቃጠሎ ለኬዎርኮፍም ሱቅ ተርፎ ህንጻውን አቃጥሎ በአጥንቱ አስቀርቶት ነበር።

ይህ አልበገሬ ህንጻ ሙሉ በሙሉ ነዶ ባዶውን ድንጋዩ ቢቀርም፣ ጣልያኖች (ከአንዳንድ ጥቃቅን ለውጥ በስተቀር) ግርማውን እንደተጎናጸፈ ቅርጹን፣ ጌጡን እና ውጫዊ ገጽታውን ጠብቀው ሊያድሱት ቻሉ። ጣልያንም ይህንን ህንጻ ከኬዎርኮፍ ወርሶ የጣልያን ፋሺስት ፓርቲ ዋና መምሪያ “Casa Littoria” (የኅብረት ቤት) ብሎ ሰይሞ ሲጠቀምበት ቆየ።

በ1933 ዓም ጣልያን ካገር ሲወጣ ህንጻው በመጀመሪያ “የኢትዮጵያ የእርሻ ባንክ” እና “የንግድ ምክር ቤት” ቢሮ ሆነ። በመቀጠልም፣ “ኤልያስ ሆቴል” ተሰኝቶ ለበርካታ ዓመታት ቆየ። አሁን ደግሞ “አቢሲኒያ ባንክ”፣ “ሮያል ኮሌጅ”፣ “ካስቴሊ ሬስቶራንት” እና ሁለት ቡቲኮችን በመያዝ እያገለገለ ነው።

በመቀጠል፣ የህንጻውን ታሪክና ውጫዊ ገጽታ (ከ1900ዎቹ ግንባታው እስከ 2000ዎቹ) ከፋፍዬ አቀርባለሁ። ከዚያም የኪነ-ህንጻውን አጠቃላይ ስልት እና የህንጻውን ባለቤት (ማቲግ ኬዎርኮፍ) ታሪክ በአጭሩ አቀርባለሁ።

የመጀመሪያው ኬዎርኮፍ ህንጻ (1909-1928)

የኬዎርኮፍ ህንጻ የሚገኘው በዛሬዎቹ መሃትማ ጋንዲና ከኒንግሃም መንገዶች መገናኛ ላይ ነው። ህንጻው ከመሰራቱ ከ10 ዓመታት በፊት በቦታው ላይ አነስ ያለ የሳር ህንጻ እንደነበረበት (ባለ ጥንድ አሞራ ክንፉ ህንጻ እና ጎጆ ቤቶቹ መሀል ያለው) የዘመኑ ምስሎች ያሳያሉ።

በ1909 ግድም የተገነባው የኬዎርኮፍ ህንጻ ግድግዳው ጠቆር ባለ ግራጫ ጥርብ ድንጋይ (ከረጭ) የተሰራ ነው። በጊዜው የተገነቡት አንዳንድ ህንጻዎች (የግሪክ ቤተክርስቲያን፣ የአሁኑ ስታትስቲክስ ኤጀንሲ እና አራዳ ፖስታ ቤቶች) ይህንን ድንጋይ እንደተጠቀሙበት ይታያል። ጣራው ወፈር ካለ ቆርቆሮ፣ የጣራው ክፈፍና የመስኮቱ ፍሬም ደግሞ የእንጨት ሥራዎች ይታይባቸዋል። የባንኮኒው (በረንዳው) መደገፊያ ደግሞ ከብረት የተሠራ ነው።

የኮዎርኮፍ ህንጻ ውበት ሥነ-ቅርፃዊ (Sculptural) ነው ለማለት ያስደፍራል። እያንዳንዱ አካል (ማዕዘን፣ ጌጥ፣ መስኮት፣ ባንኮኒ…) ለብቻውም ሆነ በጋራ ሲታይ በጥንቃቄ ታስቦበት ለዓይን እንዲያረካ ሆኖ ተሰርቷል። የህንጻው ይዞታ ከጊዜ ወደ ጊዜ እየታደሰ (አንዳንዴም እየተበላሸ) አሁን ያለበት ደረጃ ደርሷል። እንዲያም ሆኖ ግን የመነሻ ቅርፁን ብዙም ሳይቀይር ከነውበቱ አሁንም አለ።

ህንጻው በአሁኑ ይዞታው ስናየው ከኋላው በ‘ረ’ ቅርጽ (L-Shaped) ትራፒዞይድ ይጀምርና ፊት ለፊቱን በክብ (Oval) ቅርጽ ይጨርሳል። የተሠራውም በ ሶስት መንገዶች መገናኛ ጫፍ ላይ በመሆኑ የመንገዱን መስመር ተከትሎ ተሰርቷል።

በመቀጠል፤ ለገለጻ እንዲመች ከላይ ባለው ፕላን እንደሚታየው ስድስት ቦታ (“ሕ1”፣ “ሕ2”፣ “ሕ3”፣ “ሕ4”፣ “ሕ5” እና “ሕ6”) እንከፋፍለዋለን።

በህንጻው ግንባታ ፎቶ ላይ እንደምንመለከተው ዙሪያውን በቅስት (Arched) መስኮቶች እና በሮች ተከቧል። በተመሳሳይ ጊዜ ይሠሩ እንጂ፣ የሕንጻው አራተኛ እና አምስተኛ ክፍሎች (“ሕ4” እና “ሕ5”) ራሳቸውን የቻሉ የተለዩ ሕንጻዎች እንደነበሩ ይታያል። ሕ5 (በአሁኑ ይዞታ ካስቴሊ ምግብ ቤት) ቀድሞ የእቴጌ ሱቅ ህንጻ የነበረ ሲሆን፣ በጣልያን ወረራ ጊዜ ሲታደስ የኬዎርኮፍን ህንጻ ተቀላቅሎ እንዲያገለግል ተደርጓል።

ስለዚህ፣ (በመጀመሪያ) አራቱን ኦሪጅናሌ የህንጻው ክፍሎች (ሕ1፣ ሕ2፣ ሕ3 እና ሕ6) እንመለከታለን።

የህንጻው መሀከለኛ ክፍል (“ሕ1”)

የፊት ለፊቱ የሕንጻ ክፍል (ሕ1) መጀመሪያው ፎቅ (Ground Floor) በግራና በቀኝ ሁለት ሁለት መስኮቶች ሲኖሩት፣ ክብ ቅርጹ የሚጋነንበት ቦታ ላይ ደግሞ ሶስት በሮች ይገኙበታል። ሁለተኛው ፎቅ (First Floor) ላይ “ሕ1”ን ባጠቃላይ የሚሸፍን ዙሪያውን ወጣ ያለ ባንኮኒ (Cantilever Balcony) ተሠርቷል። ሁለተኛውም ፎቅ ወደ ባንኮኒው የሚያመሩ ሰባት በሮች አሉት።

የዚህ “ሕ1” ህንጻ አጋጌጥ ስልት (Ornamentation) ከሌሎቹ የሕንጻው ክፍሎች በመጠኑ ለየት ያለ ነው። እስቲ በትነን (መስኮትና በር፣ ባንኮኒና ጣራ) እንመልከት።

በምስሉ እንደሚታየው፣ በሕንጻው መካከለኛ ክፍል የሚገኙት መስኮቶች (እያንዳንዳቸው) ለየራሳቸው በአንድ አንድ ቋሚ-መሳይ አምዶች (Rectangular False Columns) በቀኝና በግራ ታጥረዋል። ሁሉም በሮች በተመሳሳይ መልኩ በሁለት ቋሚ-መሳይ  አምዶች ታጥረዋል። በተጨማሪም፣ ከመስኮቱ ድጋፍ እስከ መሬት ያለው ቁመት በትንሹ ወደ ውስጥ ገባ በማለቱ መስኮቱን እንደ በር የሙሉነት መልክ (Illusion) አላብሶታል። ከመስኮቱ በታችም በልዩ ጌጥ የተቀረጸ ማስጌጫ ተሠርቶለታል።

ታዲያ ከሁሉም በበለጠ መልኩ የህንጻውን ባንኮኒ (በረንዳ) ለመሥራት ብዙ ጊዜ እንደፈሰሰበት አያጠራጥርም። ወጣ ወጣ ብለው ባንኮኒውን የተሸከሙት ድጋፎች (Beams) እያንዳንዳቸው ከውስጥ በጥምዝምዝ ቅርጽ አምረዋል። ጫፋቸውም በእንጨት መሰል ዲዛይን አጊጦ ደረታቸው በቅጠልያ ተሸልሟል። የባንኮኒውን የድንጋይ ሳንቃ (Slab) ከታች ወደላይ ስንመለከት እያንዳንዱ ክፍት ቦታ ውብ ቅርጽ ወጥቶለታል። ከላይም የባንኮኒው ድጋፍ (Rail) የብረት ባለሙያዎች ተጠበውበታል።

የ”ሕ1” ሁለተኛ ፎቅ (First Floor) ሰባት በሮች ሙሉ ለሙሉ ወደባንኮኒ መውጫ ሆነው ያገለግላሉ። የዚህ ህንጻ ክፍል ጣራ ክቡን ተከትሎ በሰፊ ተዳፋት (Slope) ወደላይ ይቀጥላል።

የሕንጻው ግራ እና ቀኝ ክፍሎች (“ሕ2” እና “ሕ3”)

የህንጻው ሁለተኛ እና ሦስተኛ ክፍሎች (“ሕ2” እና “ሕ3”) በግራና በቀኝ ከመሀሉ ክፍል (“ሕ1”) በትንሹ ወጣ ብለው ይጀምራሉ። ሁለቱም ክፍሎች የመንትያነት ጸባይ ቢኖራቸውም ቀረብ ብለን ስንመለከታቸው ልዩነታቸውን ማስተዋል ይቻላል። ይህ የመንትያነት ጸባያቸው ህንጻውን ባጠቃላይ ሚዛናዊ መንፈስ (Symmetry) ይሰጡታል። በሁለቱም በኩል የመሬቱ ስሪት ወደታች ዝቅ እንደሚል ታዲያ እናስተውል (የቀኙ ከግራው የበለጠ ዝቅ ይላልና)።

ይህንንም የከፍታ ልዩነት የሕንጻው ጠበብቶች ሲፈቱት፤ በመጀመሪያ፣ የሕንጻውን አሠራር እራሳቸውን በቻሉ ሶስት ክፍሎች በመከፋፈል የመሬቱ ዝቅታ ልዩነት የሚፈጥረውን መጣረስ ለመቅረፍ ሞክሩ። በሁለተኛ ደረጃ፣ በቀኝ በኩል ላለው “ሕ3” ክፍል ዝቅ ያለበትን ያህል አንድ ሙሉ ፎቅ ጨመሩበት። በመጀመሪያው ፎቅ (Ground floor) ያሉት ሁለት ቅስት በሮች ወደታች ዝቅ እንዲሉ ተደረገ። ሁለተኛው ፎቅ ላይ ግን አራት መአዘን መስኮቶች በቅስቶቹ የአናት እርከን ላይ ተሰሩ። ይህም ከሕንጻው የፊተኛ ክፍል (“ሕ1”) መስኮቶች ጋር የመዋሐድ ስሜትን (Continuity) እንዲሰጥ አስበውበት ይመስላል።

በግራ ያለው “ሕ2” ግን አንድ ሙሉ ፎቅ ለመጨመር በቂ ቦታ ስላልነበረው ግማሽ ፎቅ (Mezzanine) እንዲጨመር አደረጉ። የበሮቹ እና መስኮቶቹ አቀማመጥም ልክ እንደ “ሕ3” (ከአራት መአዘን መስኮቶቹ በትንሹ ማነስ በቀር) ተመሳስሎ ተሰርቷል። የ“ሕ2” ሶስተኛ ፎቅ በሁለቱም ክፍሎች ሁለት ሁለት ቅስት መስኮቶችን ይዞ ከ”ሕ1” ሁለተኛ ፎቅ ጋር ተያይዞ የሚቀጥል ይመስላል።

የህንጻው “ሕ2” እና “ሕ3” ክፍሎች የአጋጌጥ ስልት ከ“ሕ1” በመጠኑ ይለያል። ይኸውም በቋሚ-መሳይ አምዶች (False Columns) ፋንታ በወጣ ገባ የድንጋይ አገነባብ ስልት (Quoins) መስኮቶች እና በሮች በመገንባታቸው ነው። ማዕዘኖች በተመሳሳይ ሁኔታ በወጣ ገባ ስልት አጊጠዋል።

እንዲሁም “ሕ2” እና “ሕ3” ከጣራው ተዳፋት ስፋት የተነሳ አንድ ተጨማሪ የጣራ ስር ፎቅ (Dormer Floor) ያስተናገዱ ይመስላል።

ለጣራቸውም (ከዋናው ጣራ በተጨማሪ) ለብቻው ወጣ ያለ አሞራ ክንፍ ጣራ (Intersecting Gable Roof) እና የጣራ መስኮት (Dormer Window) ተሠርቶለታል። ዙሪያውንም የጣሪያው ክፈፍ በእንጨት ስራ (Fascia Board Ornamentation) እንዲያጌጥ ተደርጎ ሁለቱም ጣራዎች በጉልላት (Finial) ተሸልመዋል።

ሶስቱም የህንጻ ክፍሎች በአንድነት እንዲታዩ በመጨረሻው ፎቅ ከጣራው ክፈፍ ስር ያለው ጌጥ (Entablature) ሶስቱንም ክፍሎች ይዞራል።

ከዚህም ሌላ፣ የህንጻውን ወገብ እና ግርጌ የሚዞሩት ተደራራቢ መስመሮች (Stone Bands) ሕንጻው በአንድነት እንዲታሠር ያደርጋሉ። በተጨማሪም፣ እያንዳንዱን ፎቅ የራሱ ማንነት ይሰጡታል። የ“ሕ1” ሁለተኛ ፎቅ በሮችና የ“ሕ2” እና “ሕ3” ሶስተኛ ፎቅ መስኮቶች በተመሳሳይ እርከን (Level) ላይ መሆናቸውና ቅስትነቱን መቀጠላቸው አንድነትን ይፈጥራል።

‘በህንጣ ላይ ህንጣ’ (“ሕ6”)

ከጣራው በላይ አንዲት ትንሽ ህንጣ ትታያለች። ይህችም ህንጣ፣ እንደ እንጎቻ የታችኛውን ሕንጻ ክፍል ተመሳስላ በትንሹ ተሠርታለች። ልክ እንደ ዋናው ሕንጻ መሀከለኛ ክፍል (“ሕ1”) ክብ ቅርጽ አላት። በግራና በቀኝ ደግሞ ትንሽ ወጣ ያለ አሞራ ክንፍ ዝንቦ ጣራ (Mini-Gable Roof) ሳታስቀር ህንጻውን ከአናቱ ትጨርሰዋለች። ይህች ህንጣ አመታት ባለፉ ቁጥር ስትቀያየር ከርማለች።

(በክፍል ሁለት ይቀጥላል…)