Month: May 2017

“የአጭር ልብወለድ ታሪክ”

ከታደሰ ሊበን

.

[በደራሲው መልካም ፈቃድ ለአንድምታ የቀረበ]

.

“መስከረም” በተባለው በመጀመሪያው መጽሐፌ በመቅድሙ ላይ አጭር ልብወለድ ምን ዓይነት ድርሰት እንደሆነ፣ ጣዕሙን፣ አስፈላጊነቱን፣ መጠኑን፣ የመነጨበትን አገር፣ ያመነጩትን ሰዎች፣ እንደዚሁም ደግሞ በእድገቱ የተሳተፉትን ብዙ የየሀገሩን ደራሲዎች (ስማቸውን ጭምር) ከብዙው በጥቂቱ አድርጌ ገልጬ ነበር።

“አጭር ልብወለድ ታሪክ ከጥበበ ቃላት (Literature) ጥንታዊ ክፍሎች አንዱ ክፍል ነው። እንዲያውም እሱ ከሁሉም ቀዳሚ ነው ይባላል። ምክንያቱም ጥንት በዋሻ ውስጥ ይኖሩ የነበሩ የዋሻ ሰዎችና አዳኞች ማታ ማታ እሳት ዳር ቁጭ ብለው ስለ ቀኑ ጀብዱአቸው ሲያወጉ ይህንኑ ብልኀት ሳያውቁት በልማድ ይሰሩበት ነበር። እሱም አሁን በዘመናችን ተረት ተረት እየተባለ የሚወጋው ነው። በመጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ ይበልጡንም በብሉይ ኪዳን ይኸው ጥበብ በብዙ ተሰርቶበት ይገኛል። እሱም፣ ለምሳሌ ያህል፣ ‘ነቢዩ ዮናስና የእግዚአብሔር ፈቃድ’ እና ‘ኢዮብና ሰይጣኑ’ ናቸው።

በአውሮፓ ውስጥ አጭር ልብወለድ በልዩ ልዩ አቅድ ተዘጋጅቶ እየቀረበ ከዚያ በፊት ካለፉት ዘመናት ሁሉ በጣም ተስፋፍቶ ይገኛል። እንዲያውም በዚህ በሃያኛው መቶ ክፍለ ዘመን ሌላ እንደ አጭር ልብወለድ በፍጥነት የሚያረካ፣ የሕይወትን ትርጉም በመጠኑ የያዘ፣ ደግሞም መደሰቻ የሆነ የጥበብ ቃላት (Literature) ክፍል ፈጽሞ የለም ይባላል።

የዚሁም እድገት ምክንያት በጠቅላላው እነሱ እንደሚሉት ባገራቸው ውስጥ በየጊዜው እየተሻሻለ በሚሄደው ከልብወለድ ጽሑፍ መስፋፋት የተነሳ ነው። ያንባቢዎቻቸው ቁጥር እየበዛ በመሄዱ፣ ተከታይ ትውልድንም የሚመግብ ቤተ መጻሕፍት በየስፍራው በመገኘቱ፣ ብዙ አንጎሎች ነቅተው ብዙ ብዕሮች በኪስ በመዋል ፈንታ ከወረቀት ላይ እንዲውሉ በመሆናቸው ብዙ ጥሩና ደግሞም መካከለኛ የረጅም ልብወለድ ታሪክ (Novel)፣ የትያትር (Play)፣ የግጥም (Poetry)፣ እንዲሁም ደግሞ ያጭር ልብወለድ ታሪክ ጸሐፊዎች በየጊዜው ተፈጥረዋል።

ዛሬ አጭር ልብወለድ በነዚህ አገሮች ከዚህ በላይ በገለጽኩት ምክንያት የተነሳ ዓላማው በጣም ተስፋፍቷል። የአጭር ልብወለድ ሕይወት ታሪክ ሲነበብ እንደሚገኘው በአስራ ስምንተኛው መቶ ክፍለ ዘመን ውስጥ የዚሁ አገር የጥበበ ቃላት ሰዎች አጭር ልብወለድን እንደ ደንበኛ ጽሑፍ አይቆጥሩትም ነበር። በአስራ ዘጠንኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ደግሞ አጭር ልብወለድ የረጅም ታሪክ (Novel) አጠር ያለ መግለጫ ወይም አንድ ደራሲ ሥራ በፈታ ጊዜ የአንጐሉ ማንቀሳቀሻ እንዲሆን የሚያደርገው ጽሑፍ ነው ተብሎ ይታሰብ ነበር።

ነገር ግን በዚሁ በአስራ ዘጠነኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጨረሻ ላይ አንዳንድ ለዚሁ ሙያ ተሰጥዎ የነበራቸው ደራሲዎች አጭር ልብወለድ በራሱ ሙሉ የሆነ (እንዲያውም ከረጅም ልብወለድ የተለየና ይበልጥ አጥጋቢነት ያለው) መሆኑን ገለጹ። ስለዚህ በዚሁ ጊዜ አጭር ልብወለድ ራሱን የቻለ አንድ የጥበበ ቃላት (Literature) ክፍል ሆኖ ተቆጠረ። በሃያኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በጋዜጦች ላይና በመጻሕፍትም ይኸው ጽሑፍ በጣም ተፈላጊ ሆነ። ስለዚህ ብዙ የአጭር ልብወለድ ደራሲዎች ከየስፍራው በየጊዜው መፈጠር ጀመሩ።

አጭር ልብወለድ ታሪክን ብዙ ሊቆች ምን እንደሆነ ተንትነው ለመግለጽ ከጊዜ ወደ ጊዜ ሙከራ አድርገው ነበር። ነገር ግን አጥጋቢ አድርጎ ለመግለጽ አዳጋች ሆኖባቸዋል። በመጨረሻም አጭር ልብወለድን መግለጽ ሕይወትን ተንትኖ ለማስረዳት እንደ መሞከር ነው ከማለት ደርሰዋል።

አጭር ልብወለድ በጠቅላላው እንደ ረዥም ልብወለድ የታሪክ ባለቤቶች (Characters)፣ የታሪክ አወራረድ (Plot) እና አጥጋቢ የሆነ መደምደሚያ (Climax) እንዲኖረው ያሻል። ረዥም ልብወለድ ከምዕራፍ ወደ ምዕራፍ ካንድ ሁኔታ ወደ አንድ ሁኔታ መስፋፋት ወይም መሸጋገር ይችላል።

አጭር ልብወለድ ግን ይህን ሁሉ ለማድረግ ጊዜ ወይም ስፍራ የለውም። ታሪኩን ባንድ ጠቅላላ ሐሳብ በተወሰኑ የታሪክ ባለቤቶች በሚገባ በፍጥነት መግለጽ ግዴታ አለበት። ጥሩ አጭር ልብወለድ ባጭሩ አነስ ያለ ልብወለድ ነው። በውስጡም ባንድ በትንሽ የእረፍት ጊዜ ሊነበብ የሚቻል የሚያሳዝን ወይም የሚያስደስት ታሪክ ያለበት ነው። ለዚሁም ጥሩ ምሳሌ ይህ የሚቀጥለው ያገራችን ወግ ነው፤ ‘አሞራና ቅል ተጋቡ። ቅሉ ተሰበረ። አሞራውም በረረ።’ 

አጭር ልብወለድ ታሪክ ልክ እንደዚህ እጥር፣ ምጥን፣ ጣፈጥ ማለት አለበት። 

ይኸው ሙያ ዛሬ በየትም ቦታ ሊወሳ በተነሳ ቁጥር፣ ምንም ቢሆን ስማቸው የማይዘነጉ፣ ቢሞቱም የማይሞቱ፣ ብዙ የየሀገሩ ደራሲዎች አሉ። ከነዚህም ጥቂቶቹና ዋና ዋናዎቹ በፈረንሳይ አገር Guy de Maupassant (ጊ ደ ሞፓሳ)፣ Anatole France (አናቶል ፍራንስ)፣ Honoré de Balzac (ኦነሬ ደ ባልዛክ)፤ በእንግሊዝ አገር Edward Morgan Forster፣ Hector Hugh Monro (Saki)፣ Joseph Conrad፣ William Somerset Maugham፤ በሩሲያ Anton Chekhov (Анто́н Че́хов)፣ Leo Tolstoy (Лев Толсто́й)፤ በአሜሪካ ደግሞ Edgar Allan Poe እና Ernest Hemingway ናቸው።

አንባቢው ባጭሩ የነዚህን የጠቀስኳቸውን ደራሲዎች አጭር ልብወለድ ድርሰቶች ቢያነብ አጭር ልብወለድ ምን እንደሆነ፣ እኔም ስለሱ ምን ለማለት እንደፈለግኹና እንደሞከርኩ መረዳት ይችላል።

እንዲሁም ደግሞ ይህንኑ ለመሳሰለ ዘመናዊ ሙያ ገና ጐልማሳ ሁና ለተገኘች አገር፣ እንደዚሁ እንደቀሩት በጣም እንደገፉት አገሮች እሷም ደርጅታ አንድ ቀን ይህንኑ በመሳሰለ ዘመናዊ ሙያ ተካፋይ ሆና በበኩሏ እንድትራቀቅ፣ መሪዋና ባለሥልጣኖቿ ትምህርት ቤት በመክፈትና የሕዝብ ቤተ መጻሕፍት በማቋቋም ሲደክሙላት በሚታዩት፣ ቡቃያዎቿ ድንገት ለዚሁ ጥበብ ፍሬ መስጫ የሚያስፈልገው ጊዜያት ረዘም ያለ ሆኖ፣ ለደካሚዎቹ የድካማቸውን ዋጋ በቶሎ በብዛት ሊሰጡ ሳይችሉ ቀርተው ይዘግዩ እንጂ፣ መቸም አንዳንድ እንደዚሁ በየጊዜው አለፍ አለፍ እያሉ ደርሰናል የሚሉ ምንም ቢሆን አይታጡም።

ሆኖም የዚሁ ደረስኩ ደረስኩ የሚለው፣ አዲስ ዘመናዊ ደራሲ ትልቅ ችግር አንባቢዎች ጽሑፌን ይወዱልኝ ይሆን? ጽሑፌ የአጭር ልብወለድን ደንበኛ ሕግ የተከተለ ይሆን? እንደ ሌሎቹ አገሮች ደራሲዎች አሳዛኝነት፣ አስደሳችነት፣ ጣፋጭነት ይገኝበት ይሆን? ያገሬን ስም ከቶ ላስጠራበት እችል ይሆን?

እናንተ ናችሁ ፈራጆቹ። እስቲ እየዘለቃችሁ እዩልኝ። እኝሁና የኔዎቹም። ‘ጅብ ነች’፣ ‘የተበጠሰ ፍሬ’፣ ‘ሰውዬው’፣ ‘ውሻውና መንገዶቹ’ እና ‘ትንሹ ልጅ ’” … ብዬ ነበር።

ነገር ግን የኔዎቹን ልብወለዶች “አጠረ!” እና “አይ ታደሰ! – ምነው ትንሽ ቢያስረዝመው!” ወይም “ታደሰን ጠላሁት – ታሪኩን ከመሀል ቆመጠው” የሚሉ አሳቦች ከአንዳንድ በታሪኩ ከተመሰጡ አንባቢዎቼ አንደበት ሳይወጣና አልፎ ተርፎም ከኔው ጆሮ ሳይደርስ አልቀረም።

ነገር ግን “አላሳጠርኩትም” ወይም “የድርሰቱ ደንቡ ነው” ወይም “አንባቢዎቼ እንደዚህ የሚሉት የአጭር ልብወለድን ጣዕም ለማወቅና ለመለየት ስለማይችሉ ነው” ብዬ ማናቸውንም ይህንን የመሳሰለ መከላከያ (የጽሑፉ ባለሥልጣን በመምሰል ወይም በመሆን) ከማቅረቤ ይልቅ፣ ዛሬም በአሳብ ከአንባቢዎቼ ሳልርቅ አብሬ ሆኜ በነገሩ ሁኔታ ባዝንና በሚቻለኝ መጠን ደግሞ ደግሜ ማስረዳትን ብሞክር እወዳለሁ።

እርግጥ ነው አጭር ልብወለድ በኢትዮጵያችን አዲስ ነገር ነው። አንባቢዎችም ዛሬ በጽሑፉ ግር ቢሰኙበትና የመሰላቸውንም ሐተታ ቢያቀርቡበት የሚታሙ ወይም የሚወቀሱ አይደሉም። ሆኖም ከአንድ የጥበቡ አገልጋይ ነኝ ከሚል ደራሲ (ራሴን በአፌ ሙሉ ነኝ ማለቴ ሳይሆን) ‘አጭር ልብወለድ ታሪክ ነው’ ተብሎ በወረቀት ላይ የሰፈረ ድርሰት አንድ ሙሉ የሆነ፣ ሲጨረስም ያለቀ መሆኑን መመርመርና ማወቅ ዛሬ የያንዳንዱ አንባቢ ግዳጁ ሊሆን የሚገባ ነገር ነው።

ባጭሩ፣ አጭር ልብወለድ ታሪክ የትልቅ ታሪክ ብጫቂ ወይም ቁራጭ ነገር አይደለም። አንድ አጭር ልብወለድ በራሱ ቋሚ የሆነ አንድን አሳብ ወይም አንድን ጠባይ (ማለት አንድ የተለየ ሰውን) በሚገባ የሚገልጽ ራሱን የቻለ የጥበበ ቃላት (Literature) ክፍል ነው። ስለዚህ ከአንዳንድ አንባቢዎቼ አንደበት የወጣው ሁሉ ካለመግባባት የሆነ አስተያየት ነው።

አንድ አጭር ልብወለድን የአንድ ረጅም ልብወለድ ታሪክ ቁራጭ ነው ማለት አንድ እንጐቻን የአንድ እንጀራ ብጫቂ ወይም ኩርማን ነው እንደማለት ያህል ነው። ነገር ግን ማንኛውም ኢትዮጵያዊ አንባቢዬ እንደሚያውቀው ሁሉ እንጐቻ እንጀራ የአንድ ትልቅ እንጀራ ቁራጭ አይደለም።

አንድ እንጐቻ፣ እርግጥ በመጠን አነስ ይበል እንጂ፣ እንደ አንድ እንጀራ ሙያን የሚያሳይ ዓይን ያለው ክብ የሆነ ጠርዝ ያለው፣ እንደ አንድ ትልቅ እንጀራም በምጣድ ላይ አክንባሎ ተደፍቶበት፣ እንዳይነፍስበትም መጨቅጨቂት ተደርጐበት፣ ጋጋሪዋንም እንደ ትልቁ እንጀራ ጊዜ ጭስ አሞጫሙጯት፣ እሳት ለብልቧት የተጋገረ ትንሽ እንጀራ ነው።

እንደዚሁም አንድ አጭር ልብወለድ እንደ አንድ ረዥም ልብወለድ ታሪክ አይርዘምና አይስፋፋ እንጂ እሱም በበኩሉ ሊያወሳ የተነሳበት አንድ ሙሉ የሆነ አሳብ የያዘ፣ የታሪክ ሰዎች ሳይበዙ በጥቂቱ ያሉበት፣ ራሱን የቻለ፣ ሲጨረስም የተፈጸመ እንጂ ያልተቆረጠ፣ ደራሲውንም በደንብ ያደከመ አንድ የጥበበ ቃላት ክፍል ነው።

ሆኖም፣ በዚሁ ጽሑፌ ወደ መጀመሪያው ላይ እንዳተትኩት ሁሉ፣ ያለውን ትክክል ያልሆነ ግምት ከአንባቢያን አእምሮ አስወግዶ፣ እንደዚህ ያለውን የጥበቡን ትክክለኛ ትርጉም ለማሳደር በየጊዜው እንደዚህ ለመግለጽ ከመሞከር ይልቅ ዝም ብሎ አንባቢያንን በብዙ አጭር ልብወለድ ታሪኮች ማበልጸግ የተሻለ መንገድ ነው።

እኔም ይህንኑ በመገንዘብ ባለኝ ትርፍ ጊዜዬ ይህንኑ በማዘጋጀት ላይ እገኛለሁ።

ታደሰ ሊበን

1952 ዓ.ም

.

(በደራሲው መልካም ፈቃድ ለአንድምታ የቀረበ)

[ምንጭ] – “ሌላው መንገድ” (፲፱፻፶፪) ገጽ ፱-፲፬፤ “መስከረም” (፲፱፻፵፱) ገጽ 5-10።

“ጅብ ነች”

ከታደሰ ሊበን

.

[በደራሲው መልካም ፈቃድ ለአንድምታ የቀረበ]

.

፩

ቀኑ ቅዳሜ ነበር። አሰፋ ያዲስ አበባ ከፍተኛ ትምህርት ቤት ተማሪ፣ እድሜው ሃያ አመት የሆነ፣ እናቱን ለመጠየቅ ካዲስ አበባ 75 ኪሎ ሜትር በምሥራቅ በኩል ርቃ ከምትገኘው ከተማ ሸኖ ሄዶ፣ ከስድስት ሰዓት ጀምሮ እናቱ ቤት ነበር።

ይመጣል ብለው ያልተጠባበቁት እናት፣ ለጊዜው ቤት ያፈራውን በተቻለ መጠን አጣፍጠው ከሸነገሉት በኋላ፣ ለራቱ የሚሆን የዶሮ ወጥ ሊሰሩ፣ ዶሮ አሳርደው፣ የፈላው ውሀ ከሱ የሚጠበቀውን ካደረሰ በኋላ፣ እሳቸው ደግሞ መንፋቱንና መለብለቡን፣ ከዚያም በኋላ መፋቁንና መገነጣጠሉን፣ ተራ በተራ ይዘው ነበር። ታናሽ እኅቱም አየለች፣ ውሀ በመጥለቅና ዕቃን በማቀበል እናቷን ለመርዳት እዚያው እስራቸው ነበረች።

አሰፋም ከመጣ ጀምሮ ወደ ውጭ ሳይል ሥስት ሰዓት ሙሉ ከቤት ቁጭ ብሎ፣ የናፈቁትን እናቱን ትንሹንም ትልቁንም ሲያጫውታቸው ነበርና የቆየው፣ ዘጠኝ ሰዓት እንደሆነ፣ አገሩን ውጭውን ለማየትና ወዲያውም ለመናፈስ በማሰብ ሊወጣ ብድግ አለ።

እናቱም ወይዘሮ አሰገደች ዓይናቸውን በሥራቸውና በልጃቸው ላይ ጣል አድርገው ኖሮ፣ ልጃቸው መነሳቱን እንዳዩ ሥራውን ቆም አድርገው፤

“ምነው አሰፋ የት ልትሄድ ነው?” ብለው ጠየቁት።

አሰፋም በዚህ ጊዜ ከበሩ ደርሶ ነበርና ከዚያው ከቆመበት መለስ ብሎ፤

“አገሩን ልይ ብዬ ነው” ብሎ መለሰ።

“ቆይ እኮ። በኋላ ጥላው በረድ ሲል ነዋ ልጄ፣ በዚህ ጠራራማ ሰዓት ደግ አይደለም።”

“ምን ይለኛል ብለሽ ነው?”

“እንዴ! አይሆንም። ሽታው፣ ደግሞ ይኸ ምና ምኑ፣ ምን ይታወቃል ብለህ ነው። የኛ አገር እንዳዲስ አበባ አይደለም ልጄ። አተላው፣ አመዱ፣ በያለበት ነው የሚፈሰው። በዚህ ሰዓት ሽታው ደግ አይደለም።”

አሰፋም የእናቱን ሀሳብ በመቀበል እርምጃውን ወደፊት ሳይቀጥል እዚያው ከናቱ ደጃፍ ላይ ቆሞ ውጭውን ይመለከት ጀመር።

የእናቱ ቤት ከከፍተኛ ቦታ ላይ የተሠራ በመሆኑ፣ ከበር አፉም ላይ ሆኖ የሚታዩ ብዙ ነገሮች ነበሩ። በአንጻሩ ቡልጋና መገዘዝ ጠፈሩን የነኩ መስለው፣ ከሩቅ በጭጋግ ተውጠው፣ እንደ ህልም ይታዩ ነበር። ከዚያም ወዲህ ተራሮች በየኮረብታቸው ያገሬውን ቤት ሾመው፣ በወገባቸውም አዝመራን አዝለው፣ የሚወጡና የሚወርዱት አያሌ ነበሩ። ከዚያም በጣም ወዲህ ወደ ሸኖ ቀረብ ሲሉ ደግሞ፣ የሚታየው ከከተማው ጥቂቱ ክፍል ነበር። በዚሁ ክፍል የሚታዩት ቤቶች፣ በድንጋይ ካብ ግድግዳና በሰንበሌጥ ክዳን የተሠሩ ነበሩ።

የአሰፋም ዓይን ይህንኑ ትርኢት ከሩቅ ሲከታተል ከመጣ በኋላ፣ በእናቱ አጥር ግቢ አዋሳኝ ካለው አጥር ግቢ ውስጥ ከሚታየው ሰቀላ ቤት በር፣ ወደ ውጭ ሲወጣ የሚታየው ነገር፣ እውነተኛ ወይም ህልም መሆኑን ለማረጋገጥ አስቦ፣ ደህና ሆኖ እንዲታየው በተመቸው አቅጣጫ አንጋዶ፣ ወደዚሁ በር አተኩሮ ነበር።

ይህም ቤት ከሌሎቹ ቤቶች ትንሽ ለመለየትና፣ ግማሽ በግማሽም ያዲስ ዘመን አቅድ ነክ በመሆን፣ ጣሪያው አዲስ አበባን (ቆርቆሮ)፣ ግድግዳው ሸኖን (የድንጋይ ካብ) የሆነ ነበር። ሆኖም አሰፋ አሁን በበሩ ብቅ ሲል ያየው ነገር፣ እውነተኛ እንጂ ህልም አልነበረም። ከቤት ውስጥ በበሩ ብቅ ያለችው፣ አንድ ነጭ የቤት ፈትል ቀሚስ የለበሰች ሴት ልጅ ነበረች።

እሱም በዚያ ርቀት እንደሚያያት ልጅቷ ብስል ቀይ፣ ዓይኗ ጥራቱ ኩል የመሰለ፣ ፀጉሯ ዞማ፣ ከዘመናዊው ይዞታ አንዱም አይነት ሳይነካው፣ እንደዚሁ በተፈጥሮው ብቻ፣ ትከሻዋ ላይ ነጥሮ ለቀቅ ካለው ሽንጧ ላይ እንዲዘናፈል የተተወ፣ ቅንድቧና ሽፋሏ፣ አፍንጫዋና ከንፈሯ ይህ ቀራቸው የማይባሉ፣ የጡቷም አጐጠጐጤ ከቀሚሱ ውስጥ መፈናጠሩ፣ የተፈጥሮ ሳይሆን ልብሷን ከሰሩት ልቃቂቶች መሀል፣ ሁለት የዳበሩት ተመርጠው ቀርተው እንደ ወጋግራ እንዲወጥሩት የቆሙበት የሚመስል፣ ቁመቷ ደልዳላ፣ ዕድሜዋ ቢበዛ ሃያ፣ ቢያንስ አሥራ ዘጠኝ የሚሆን ነበረች።

አሰፋም ወጥታለት እንዲህ ሙሉ በሙሉ እንዳያት፣ ልቡ አለመጠን መታ። ዓይኖቿም ከዓይኖቹ ላይ ሲያርፉ ከእግር ጥፍሩ እስከ ራስ ፀጉሩ ነዘረው። ዓይኖቹንም ከሷው ላይ ሳያነሳ እናቱን፣

“እማማ ይቺ ማን ናት?” ብሎ ጠየቀ።

ቁጭ ያሉትም እናት እዚያው እንደሆኑ ቀና ብለው፣

“የቷ ልጄ?” ብለው ጠየቁ።

አሰፋ አሁንም ወደ እናቱ ዘወር ሳይል፣ እዚያው ሰውነት ላይ ዓይኖቹን ድርቅ አድርጎ፣

“ይ … ይቺ!” አለ።

እናቱም በዚህ መልስ ብድግ ብለው፣ የልጃቸውን ዓይን እንዲህ የፈዘዘበትን አቅጣጫ ይዘው፣ የተጠቀሰችውን ሴት ልጅ እንዳዩ፣ ስቅጥጥ ብለው፣

“አሰፋ! በል ቀስ ብለህ ግባ። ይህችን ልጅ ከእንግዲህ ወዲህ፣ ዓይንህ ፈጽሞ እንዳላያት ሁን”

ብለው አዘዙ። እሱም በዚህ ጊዜ ወደናቱ አይቶ፣

“ምነው! ለምን እማማ?” ብሎ ጠየቀ።

“ቡዳ ነች! ልጄ። ያውም እንዲህ እንዳትመስልህ ዋና ቀርጣፊዋ።”

አሰፋም የእናቱን ነገራቸውን በማቃለል ሳቅ ብሎ፣

“አይ እማማ! አሁን ይ-ይቺ!” ብሎ በፈገግታ ጠየቀ።

እናትየዋም በፈገግታው ከመበገር ይልቅ ይበልጥ አምረው፣

“አዎን እሷ። በዚሁ በመልኳ እያታለለች ነው ብዙውን ጀግና ያበላሸችው። ስማና እረፈው እንግዲህ ከፈለግህ፣ ማታ ማታ ጅብ ትሆናለች” አሉት።

አሰፋም በማዘን አኳኋን ወደ እናቱ ሙሉ በሙሉ ዘወር ብሎ፣

“እማማ! እማማ! እንደዚህ አትበይ። ሰው የሰው ልጅ አንቺስ ብታስቢው እንዴት ጅብ መሆን ይችላል? ይህ እማማ፣ ሲወርድ ሲዋረድ የመጣ ያገራችን አፈ ታሪክ ነው። በእግዚአብሔር አምሳል የተፈጠረ ሰው ተመልሶ ጅብ ሊሆን እንደማይችል፣ መጽሐፍ ቅዱስ ደግሞም ሌሎች ከፍ ያሉ ትምህርቶች ያስረዱናል። እርግጥ አንዳንድ ሰዎች የዓይናቸው ኀይል አያዪ ሆኖ፣ ደከም ባለ ሰው ላይና በሕፃናት ላይ ሲያርፍ፣ ሊጎዳ ይችል ይሆናል። ነገር ግን ከዚህ አልፎ ተርፎ ሰው ማታ ጅብ፣ ቀን ደግሞ ተመልሶ ሰው ይሆናል ማለት የማይሆን ነገር ነው” አለ።

እናትየዋ በዚህ ጊዜ ደግሞ ይበልጥ ቱግ ብለው፣

“ልጄ እንግዲህ ትሰማ እንደሆነ፣ የወለድኩህ እኔ ነኝ አንተ አይደለህም፣ ስማኝ! ጅብ ትሆናለች ስልህ፣ ጅብ ትሆናለች ነው። ይህን የአንተን አትሆንም የሚለውን መጽሐፍ ለዚያው ላዲስ አበባህ አድርገው” አሉ።

አሰፋ በዚህ ጊዜ እሱም በበኩሉ ናር ብሎ፣

“እሺ! አንቺስ ጅብ መሆኗን እንዴት ታስረጂኛለሽ?” ብሎ ጠየቀ።

እናትየዋም እንዲሁ እሳቸውም በበኩላቸው በቁጣ የደም ስሮቻቸው ተገታትረው፣

“እንዴት ታስረጂኛለሽ ይላል! ህም! ሊያቅተኝ። ምነው አሁን በቀደም ለት፣ ከስምንት ቀን በፊት፣ ድፍን ሸኖ አልተረዳውም እንዴ! መገርሳ የሚባለውን ወዳጅዋን አልጋዋ ላይ በመድኀኒቷ አፍዝዛ አስተኝታ፣ እሷ ከጅቦቹ ጋር ስትጋልብ አንግታ፣ ስትመለስ እሱስ መድኀኒቱ ሳይበቃ ቀርቶ፣ አይነቃም ብላ ካሰበችበት ጊዜ በፊት መገርሳ ነቅቶ፣ አውልቃ የደበቀችው የራስ ቅሏን አግኝቶ አልደበቀውም! እሺ እሱም ይቅር፣ ሦስት ቀን ሙሉ አልመልስላት ብሎ፣ በሯን ዘግታ ስታለቅስ አልከረመችም! እሺ እሱም ደግሞ ይቅር፣ ይህንኑ አሁን እንዲህ እላዩዋ ላይ ወድቆ ያየኸውን ፀጉሯን ራሱኑ፣ ከነራስ ቅሏ በመገርሳ እጅ፣ ሰኞ ገበያ ውስጥ ሲዞር አላየነውም! ህም! ደግሞ እንዴት ታስረጂኛለሽ! ባየህ አገር ግልብጥ ብሎ ወጥቶ እግዚዎ ብሎ ለምኖት ነው የመለሰላት። ምነው አንቺ አየለች አትነግሪውም ለዚህ ለወንድምሽ? በይ እኮ። የወይኒቱን ፀጉር እመገርሳ እጅ አላየሽውም? እሷስ በሯን ዘግታ ሦስት ቀን ሙሉ ስታለቅስ አልሰማሻትም?” አሉ።

አየለችም የእናቷን ማምረር ተገንዝባ እንዳሏትም ወዲያው ወንድሟን አይታ፣

“አዎን ጋሼ፣ እማማ ያለችው ሁሉ እውነት ነው። ፀጉሯን ጋሼ መገርሳ ሲያዞረው ሁላችንም አይተነዋል” አለችው።

አሰፋም ከዚያ በኋላ ምንም ሊል አልቻለም። ደንግጦ ገብቶ ቁጭ አለ። ከሰውም ሰው የዚች ልጅ ጭንቅላት፣ ከራሷ ላይ ወልቆ ተገኝቶ፣ በገበያ ሲዞር ነበር አሉት። እስቲ ለዚህ ምን ይመለሳል! ዝም ብሎ ተቀምጦ ቆይቶ ጥላው በርዶ አሥራ አንድ ሰዓት እንደሆነለት፣ ብቻውን ለመሆን በማሰብ፣ በዚያው ፊት አገሩን ላይ ነው ብሎ አቅርቦት በነበረው ምክንያት፣ አሁንም በሱው አማኻኝቶ ሊወጣ ተነሳ።

እናቱም እደጅ ድረስ ተከትለውት ወጥተው፣

“እንግዲህ እንዲያው አደራህን ልጄ፣ ወደዚያ ቤት ፈጽመህ ዝር እንዳትል?” ብለው ለመኑት።

አሰፋም የእናቱን ማምረር ተገንዝቦ፣

“እሺ እማማ” ብሎ መለሰ።

“እስቲ እንዲያው ይኸው ሙች አልሄድም በልና እጄን ምታኝ?”

“እማማ ሙች።”

.

፪

አሰፋም ከዚህ በኋላ ለይምሰል አገሩን እውነት እንደሚያይ ሰው፣ ከተማው በሞላ ወለል ብሎ ከሚታይበት ከፍተኛ ቦታ ላይ ወጥቶ ነበር። ነገር ግን ዓይኑ ከዋለበት ላይ ልቡ ስላልነበረ፣ አንዱንም አላየም ነበር። ልቡ በዚያችው ልጅ ላይ ነበር።

በሕይወቱ ሙሉ ለመጀመሪያ ጊዜ ልቡን የማረከችው እሷው ልጅ ነበረች። አሰፋ በጣም ወዷት ነበር። ታወቃላችሁ? የመጀመሪያ ፍቅራችሁን ለመጀመሪያ ጊዜ ስታዩዋት፣ ልባችሁ አለመጠን ይመታል። አካላታችሁንም በሞላ አንዳች ነገር ሲወራችሁ ይሰማችኋል። ይህም ይበልጡን ጊዜ የሚሆነው፣ ፍቅሩና መሳሳቡ ከሁለቱም በኩል የመጣ ሲሆን ነው። አሰፋንም ቅድም ዓይኖቿ በዓይኖቹ ላይ ሲያርፉ፣ እንደዚያ የነዘረው፣ ይኸው ሆኖ ነበር። አሰፋ አውቆታል። ልጅቷም ወዳዋለች።

ነገር ግን አንዳንድ ጊዜ እንደዚሁ እንዳልነው፣ ፍቅሩና መሳሳቡ እሁለቱም ዘንድ ይኖርና፣ ልጅቷ ለክፋት ያገባች፣ ወይም የታጨች፣ ወይም ክብሯ፣ ዘሯ ከተራ ሰው ጋር የማይቀላቅላት ሆኖ ራሷን ገዝታ፣ ፊቷን መልሳ ዞራ ትሄዳለች። በዚህ ጊዜም ሐዘን፣ ደግሞም ትካዜና ቅርታ በተገፊው ልክ ላይ ይሰፍራሉ።

አሰፋንም አሁን እንደዚህ ያስተከዘው ነገር፣ ከነዚሁ መሰናክሎች አንዱ በሆነ ጥሩ ነበር። ምነው እናቱ ቅድም ያገባች ናት፣ ወይም ታጭታለች፣ ወይም የራስ ልጅ ናት ባሉት ኖሮ። አሰፋ ደፋር ነው። እንደሚሉት ደግሞ ደፋርና ጭስ መውጫ አያጣም። ነገር ግን እናቱ አልፈው ተርፈው፣ ጅብ ነች አሉት።

አሰፋ ይህንን በኅሊናው ሊያምነው፣ ወይም ሊቀበለው ከቶ አልቻለም። ለብቻው በሐሳቡ፣ እንዴት እሷ ጅብ ትሆናለች? እሷ ከሰብአዊነት ወደ ሌላ ነገር ለመለወጥ ብትችል፣ መልአክ ብትሆን እንጂ፣ ጅብ አትሆንም ይል ጀመር። ደግሞስ የሰው ልጅ እንዴት የራስ ቅሉን አውልቆ፣ አስቀምጦ፣ ጅብ ሆኖ ይሄዳል? ይህ በፍጹም እልም ያለ ዓይን ያወጣ ውሸት ነው። ስንት የደም ሥሮች፣ ስንት ጅማቶች፣ መበጣጠስ እንዳለባቸው፣ ማን ለነማማ በነገራቸው።

እነሱ ግን ሲያወሩት ልክ አንድ ባርኔጣ፣ ከሰው ራስ ወልቆ እንደተቀመጠ ያኽል አድርገው ነው። ሆኖም ይኸው ንግግራቸው ሁሉም፣ ጨርሶ ውሸት ነው ለማለት ደግሞ አይቻልም። ያ መገርሳ ያሉት ሰውዬ፣ የልጅቷን ስም ማጥፋቱን ጥርጥሩ የለውም አጥፍቶታል። የታባቱ! ይህን ጊዜ እምቢ ብላው ይሆናል። እሱን እውነትም እንዴት ብላ እሺ ትበለው። ስሙ እንኳን ደስ አይልም። አንዳንድ ሰዎች እንደዚህ ናቸው። የገዛ ነውራቸውን ለመደገፍ ሲሉ፣ የሰውን ስም ያጠፋሉ።

“እገሌ፣ እገሊትን ለምን ተውካት?”

“አዬ የኔ ወንድም፣ እሷማ ይኸውልህ እንደዚህ ነች።”

መገርሳም አይጠረጠርም የዚሁ ብጤ ነው። እንዲያው እሷን ጠይቄያት። አግኝቼው። ነገር ግን እንዴት አድርጌ ልጠይቃት እችላለሁ? እማማ እንዳልሄድ አስምላኛለች። እማማ እንዳልሄድ ያስማለችኝ፣ ጅብ ናትና ልጄን ትበላብኛለች ብላ ነው። አይ እማማ! እነዚህ እናቶች! ነገር ግን እኔ ሰው ጅብ እንደማይሆን፣ ይህችም ልጅ ጅብ እንዳይደለች አውቃለሁ። ምን አለ ታዲያ ብሄድ? አምላኬ! እባክህ ልሂድ? ዛሬ እንዲያው እሷን አንድ ጊዜ ስሜያት፣ ነገ ጧት ንስሐ እገባለሁ።

እሺ፣ አንተንስ አስፈቀድሁ። እማማንስ እንደምን አድርጌ እሄዳለሁ? ወደዚያ እንኳን ሄጄና ዞር ብዬ ብታይ፣ በእሪታ አገር ታስነሳለች። ማታ!

“አዎን ማታ!” አለ አሰፋ ለብቻው ጮህ ብሎ።

ማታ ሁላችንም እንደተኛን፣ ሮባን የጓሮውን በር ክፈትልኝ ብዬ ሄጄ፣ ከሷው ጋራ አድሬ፣ ጧት በሌሊት ደግሞ እማማ እንዳታይ፣ ሳትነሳ ተመልሼ እቤት እንዳደረ ሰው ገብቼ እተኛለሁ።

አሁን እንግዲያውስ እቤት ሄጄ፣ ሮባን ልጅቷን ሄደህ ማታ እመጣለሁ ብሎሻል፣ በልና ንገራት ልበለው። ምናልባት ሮባም እንደነሱው ጅብ ናት፣ እኔ ምንም ቢሆን አልነግራትም፣ እናትህ ይገድሉኛል ይለኝ ይሆናል። ነገር ግን አንድ ብር ከሰጠሁትና፣ አንድ ኮት እሸልምሃለሁ ካልኩት ወዲያውኑ ይሄዳል።

አሰፋም በዚህ ሐሳቡ ጸንቶ ከዚያም ወዲያውኑ ወደ ቤት ተመልሶ ለእናቱ ገበሬ ለሮባ ጉርሻውን አስቀድሞ ሰጥቶ፣ የሚያደርገውን ሁሉ ነገረው። አቅዱም እንደተፈለገው ካንድ እስከ መጨረሻ፣ ወዲያውኑ እየተከታተለ መሥመር መሥመሩን ያዘ። እራት በልተው እንደተኙም፣ እናትየዋ እፎይ ተመስገን ጌታዬ፣ ልጄን አለባብሼ አስተኝቸዋለሁ ብለው፣ የማታ ጸሎታቸውን አድርሰው፣ ወገባቸውን መሬት እንዳስነኩ፣ አሰፋ ሸለብ ለማድረጊያቸው አሥር ደቂቃ ብቻ ሰጥቶ፣ ከዚያ በኋላ ወደ ወይኒቱ ቤት፣ ኰቴውን ሳያሰማ ሹልክ ብሎ ሄደ።

.

፫

ወይኒቱ እሱ አንኳኩቶ ሲገባ ደህና ደህና ልብሷን ለባብሳ አልጋዋ አጠገብ ቁጭ ብላ ነበር።

“ቅድም ልክ ሳይሽ ……………!”

“እኔም ገና ሳይህ …………….!”

“ሮባን ስልከው በእውነት እሺ ና የምትይኝ አልመሰለኝም ነበር።”

“እኔም ቅድም እናትህ ከበሩ ላይ ወደ ውስጥ ሲያስገቡህ ሁለተኛ የምንተያይ አልመሰለኝም ነበር።”

እንደዚህ ነበር ለጥቂት ጊዜ ሆኖ የቆየው፣ የአሰፋና የወይኒቱ የፍቅር ንግግር። በኋላም ይህ ሁሉ አልፎ፣ ለአሰፋም የቀኑ ህልም ተፈጽሞ፣ ጐን ለጐን ተቀምጠው፣ ስሟት ስማው፣ እንደዚሁም ደግሞ ሌላ ቁምነገር ሁሉ ሲያወሩና ሲጫወቱ ቆይተው፣ ሌሊቱ እንደተራመደባቸው እንዳስተዋሉ ደግሞ፣ ኩራዙን አጥፍተው ተኝተው ነበር።

አሰፋንም ከጥቂት ደቂቃዎች በኋላ፣ ከባድ እንቅልፍ ወስዶት፣ ወይኒቱ እጐኑ እክንዱ ላይ ተኝታ፣ እሱ በህልሙ ከሷው ጋራ፣ በደስታና በዓለም በብዙ አገር፣ በብዙ ቦታ ሲጓዝ ያይ ነበር። ነገር ግን አሰፋ በዚሁ በያዘው ሁኔታ ሌሊቱን በሞላ ሳያነጋ፣ ከሌሊቱ አሥራ አንድ ሰዓት ላይ ሲሆን፣ በርዶት ከእንቅልፉ ብንን አለ። ብርዱም ደግሞ ያለ ምክንያት አልነበረም። ህልሙ፣ ቅዠቱ፣ ፍቅሩ፣ ወይኒቱ ከጎኑ አልነበረችም።

እናቱም ያሉት ነገር ወዲያውኑ ትዝ አለው። ‘ጅብ ነች!’ ጥርጣሬ ሆዱን አሸበረው። ከብርዱ ጋራ ወባው እንደተነሳበት ሰው ተርገፈገፈ። በሚንቀጠቀጠውም እጁ ዳብሶ፣ ክብሪቱን እንደ ምንም ደረሰበት። እየተርበደበደም ጭሮ ኩራዙን አበራው። በዓይኑም ጨለማውን ባስወገደለት ኩራዝ ብርሃን ኀይል፣ እሷን ፍለጋ ጀመረ።

አሁንም ወይኒቱ ከቤቱ ውስጥ በየትኛውም ስፍራ አልነበረችም። ፈጥኖም ወደ በሩ ተመለከተ። እነሆ! በሩም መቀርቀሪያው ወልቆ ክፍቱን ተንገርብቦ ነበር። ለአሰፋም ይኸው በቃው። አስተኝታኝ ከዚያው ከጅቦቿ ዘንድ ሄዳለች አለ። ልብሱንም በጥድፊያ አጠላልቆ፣ ወደ እናቱ ቤት ሩጦ ሊሄድ አሰበ። ሱሪውንም ማታ አውልቆ ካኖረበት ወንበር ላይ ሊያነሳ፣ ዘወር ብሎ እጁን ሰደደ።

እዚያም ባየው ነገር ኮረንቲ እንደጨበጠ ሰው፣ እጁን ነዝሮ ካልጋው ላይ ነጥሮ፣ በሌላው ጐን በኩል ከመሬት ወርዶ ወደቀ። ሱሪው ከነበረበት ወንበር፣ በሱሪው ላይ፣ የወይኒቱ ፀጉር እንዳለ ወልቆ ተቀምጦ ነበር።

ብርድ፣ ፍርሀት፣ ድንጋጤ አሰፋን ሰበቁት። ከዚያም ቀስ ብሎ ተነሥቶ ላቡን እያንጠባጠበ፣ ግድግዳውን ጥግ አድርጎ ቆመ። ግድግዳውም ዙሪያውን ሁሉ የጅቦች ሹክሻኬ የሚያዘምት መሰለው። “አሁን እንበላዋለን … እንበላዋለን … ለን!”

በዚሁ ሁኔታው ምንም ያህል ሳይቆይ፣ ወዲያውኑ ደግሞ፣ በሩ ሊከፈት ተንሳጠጠ። አንድ መልክም ወዲያውኑ እቤት ውስጥ ገባ። አሰፋም ይህንኑ መልክ ትክ ብሎ አየው። መልኩም ግማሽ ወገኑ የወይኒቱን ይመስል ነበር። አዎን። አፍንጫው፣ ከንፈሩ፣ ዓይኑ፣ ሽፋሉ፣ ቅንድቡ፣ ቁመቱ፣ ሽንጡ የሷው የወይኒቱ ነበር። ነገር ግን እራሱ፣ ቅቤ የተቀባ ድፍን ቅል ይመስል ነበር። አንድም ፀጉር አልነበረበትም።

የአሰፋና የዚሁ መልክ ዓይን ተገጣጠመ። መልኩም ወዲያውኑ ቀስ እያለ፣ እርምጃውን ወደ አሰፋ በኩል ቀጠለ። አሰፋም በዚህ ጊዜ የሽሽት ግድግዳውን የሙጥኝ በሁለት እጆቹ ይዞ፣ በፍርሀት ድምፅ ጮኾ፣

“አትጠጊኝ! አትጠጊኝ ኋላ … ኡኡ! እላለሁ!” አለ።

መልኩም ዛቻውን ፈርቶ ሳይቆም፣ አሁንም ዝም ብሎ እንደዚያው እየቀረበ በቀስታ፣

“ለምን?” ብሎ ጠየቀው።

አሰፋ አሁን ደግሞ ድምፁ የማን እንደሆነ ወዲያውኑ ለየ። ድምፁም የሷው የወይኒቱ ነበር።

“ጅብ ነሽ! እናቴ ስላንቺ የነገረችኝ ነገር ሁሉ እውነት ነው። አትጠጊኝ፣ አትጠጊኝ ብያለሁ ኋላ!”

ወይኒቱም በዚህ ጊዜ ከአሰፋ ዘንድ ተመልሳ፣ ወደ አልጋዋ እያዘገመች ሄዳ፣ በግርጌው ላይ ቁጭ አለች። እንባም በጉንጮቿ ላይ ወዲያውኑ ይወርድ ጀመር። ትንሽም በዚሁ ሁኔታ ዝም ብላ፣ አንገቷን ደፍታ፣ ስትንሰቀሰቅ ከቆየች በኋላ፣ ወደ አሰፋ ተመልክታ፣

“አሰፋ አንተም እንደ ሰዎቹ ጅብ ነሽ አልከኝ? ምን ኑሯል ሌሊት አቀፈኸኝ በክንዶችህ ላይ ሳለሁ የነገርኸኝ? መጽሐፍ ቅዱስ፣ ሳይንስ፣ ሰው ጅብ እንደማይሆን ያስረዳኛል፣ ማንም ጅብ ነሽ ቢልሽ፣ እኔ ከቶ አልልሽም አላልከኝም? አሁን ታዲያ ………!”

“አዎን ሌሊት እርግጥ እንደሱ ብዬሻለሁ። ነገር ግን ማየት ማመን ነው። አሁን እራሴ በዓይኔ አየሁሽ። ጅብ ነሽ።”

በዚህ ጊዜ ወይኒቱ ከልቧ ተንሰቅስቃ፣

“የለም አሰፍዬ አይደለሁም” አለችው።

“እንዴት አይደለሽም? እሺ፣ ምንድነው ይኸ እራስሽ? ፀጉርሽስ እንዴት ቢሆን እንደዚህ ወለቀ? አንቺስ አሁን የት ነበርሽ?”

አሁን ደግሞ ወይኒቱ ቀና ብላ እንባዋን ከፊቷ ላይ ጠራርጋ፣

“እሺ። ስማኝ አሰፍዬ ልንገርህ እንግዲያውስ የት እንደነበርኩ። ፀጉሬም እንዴት እንደዚህ እንደወለቀ።  አሁን ከአጠገብህ ያጣኸኝ፣ ወደ ጓሮ ወጥቼ ነው። ፀጉሬም እንዲህ የወለቀው፣ የራሴ የተፈጥሮ አይደለም” አለችው።

በዚህ ንግግር አሰፋ ደንግጦ፣

“አ!” አለ።

አሁን ደግሞ ወይኒቱ በጣም አልቅሳ፣

“አዎን አሰፍዬ፣ ስማኝ ታሪኬ ይህ ነው። እናቴ፣ ባሏ የእኔ የልጅዋ አባት፣ ወዲያው እንደተወለድኩ ሞቶባት፣ ችግርና ማጣት በዚህ ዓለም ክፉኛ ያንገላታት ድኻ ሴት ነበረች። የሚላስ የሚቀመስ ስላልነበረ፣ እየዞረች ትለምን ነበር። አንድ ቀን በተወለድኩ በዓመቴ፣ እኔን ብቻዬን ከቤት ውስጥ ዘግታብኝ፣ እሷ ቃርሚያ ሄዳ ነበር። ለካስ ፈቀቅ ብሎ ከተኛሁበት መደብ ሥር የተዳፈነ ረመጥ ኖሮ፣ ተንከባልዬ በአናቴ ወድቄበት፣ ራሴ በሞላ ተጠበሰ።

“እንደ አጋጣሚ በዚያ በኩል ከሚያልፉ ሰዎች አንዱ፣ ጩኸቴን ሰምቶ ባይደርስና ባያተርፈኝ ኖሮ፣ ነድጄ እቀር ነበር። ከዚያም አገር እናቴ ወዲያውኑ ይዛኝ ጠፍታ አዲስ አበባ ገባች። እዚያም ብዙ ሐኪሞች ዘንድ እየለመነች ደርሳ ራሴን አሳየቻቸው። ሁሉም ይኸ ፈጽሞ ተቃጥሏል፣ ሁለተኛ ፀጉር የሚሉት ነገር አያበቅልም አሏት። እሷም እኔን ያለልክ ትወደኝ ነበርና፣ መጨረሻ የሄደችበት ሐኪም እግሩ ላይ ወድቃ፣ ምርር ብላ ብታለቅስበት፣ ትልቅ ስትሆን ወደ እኔ ዘንድ አምጪያት አላት።

“እናቴም ሳትርቅ ለዚያው ለሐኪም ግርድና ገብታ ትሰራ ጀመር። እኔም ሌላ ቦታ ላይ እሳቱ ስላልነካኝ፣ ይህንኑ ራሴን ብቻ በቆብና በሻሽ እየተሸፈንኩ አደግሁ። በአሥራ አምስት ዓመቴም፣ ሐኪሙ ለእናቴ በሰጣት ተስፋ መሰረት፣ ይህንን ፀጉር ካገሩ ተላልኮ አምጥቶ ሰጠኝ። ስለዚህ ማታ ማታ ስተኛ፣ ከቀን ብዛት ከመኝታ የተነሳ፣ ተሰባብሮ እንዳያልቅብኝ አውልቄ አኖረዋለሁ” አለችው።

አሰፋም በዚህ ንግግር ልቡ ተነካ።

ወዲያውኑ ወደ አልጋው ጠጋ ብሎ፣ ፀጉሩን ከሱሪው ላይ አንስቶ በኩራዙ መረመረው። እውነትም ፀጉሩ ወይኒቱ እንዳለችው፣ በሰው እጅ የተጐነጐነ፣ ሰው ሰራሽ ነበር። የአሰፋም እንባው ተንቆረዘዘ። ፀጉሩን አልጋው ላይ አስቀምጦ፣ ራሷን ደግሞ ሊያይ ኩራዙን ይዞ ወይኒቱን ተጠጋት።

እነሆ! እሱም እንደዚያው እሷው እንዳለችው፣ በሞላ በእሳት የተቃጠለ ጠባሳ ነበር። አሰፋንም እንባ አነቀው። ከንፈሩም ተንቀጠቀጠ። ኩራዙንም ከቦታው አስቀምጦ መጥቶ፣ ወይኒቱን በደረቱ ላይ ጥብቅ አድርጎ አቀፋት።

ሁለቱም አንገት ላንገት ተያይዘው፣ እኩል ተንሰቅስቀው አለቀሱ።

.

ታደሰ ሊበን

1949 ዓ.ም

.

(በደራሲው መልካም ፈቃድ ለአንድምታ የቀረበ)

[ምንጭ] – “መስከረም” ፲፱፻፵፱። ገጽ 11-28።

ማኅደረ ብርሃን – ሀገረ ጃፓን

(ሂሳዊ ንባብ)

በተአምራት አማኑኤል

(1926 ዓ.ም)

.

የክቡር ብላቴን ጌታ ኅሩይን “ማኅደረ ብርሃን – ሀገረ ጃፓን” የሚባለውን መጽሐፍ ባነበብሁ ጊዜ ከአዲስ አበባ ወደ ውጭ ያለውን አገራችንን (ተማሪ ቤት፣ ስልክ፣ ባቡር የሌለበትን)፣ እንኳንስና ከውቅያኖስ ማዶ ያሉትን አገሮች የኢትዮጵያን ወሬ የማያገኝበትን ወረዳ ነው ያሰብሁ።

እኒህን ቃላት ለመጻፍ ያነሳሳኝም ለተራበ ሕዝብ ጐተራውን ከፍቶ እህሉን እንደሚናኝ ባለጸጋ፣ ደራሲው ያዩትን የሰሙትን ያወቁትን ላገራቸው ልጆች ለማካፈል የጻፉትን መጽሐፍ በሩቅ አገር የሚኖሩት አንባቢዎች ወሬውን እንዲሰሙት፣ ሰምተውም መጽሐፉን እንዲያነቡት ስል ነው እንጂ “ሰብሕዎ ለኅሩይ” ለማለት አይደለም።

ይህን ብል ኃጢአት ኑሮበት አይደለም። ነገር ግን አመስጋኝ ያላጡትን ሰዎች፣ ይልቁንም ከቤተ መንግሥት ከፍ ካለ ማዕረግ የደረሱትን ሰዎች፣ በሚገባቸው ጊዜ ስንኳ ቢሆን እነሱን ማሞገስ (ያውም በጋዜጣ) ከከንቱ ድካም እቈጥረዋለሁ። “ሥራህ ጥሩ ነው አይዞህ በርታ ግፋበት” የሚባል እግር እንዳልተከለ ልጅ ታቴ የሚለውን ድኃ ነው።

በዓለም አንድ ተብለው ከሚቆጠሩት ቅኔ አዋቂዎች ፍሪዱዚ ያገሩን የፋርስን ነገሥታት ታሪክ “ሻ ናሜ” ብሎ ሰይሞ በግጥም ጽፎት መጽሐፉ በፈረንሣይ ቋንቋ በተተረጐመበት ዘመን ስለዚሁ መጽሐፍ አንድ የፈረንሣይ ደራሲ ጋዜጣ ሲያወጣ እንዲህ ይላል፣

“አንዳንድ ጊዜ ደጅ መውጣት ያላዩትን አገር ማየት ደግ ነው፤ አእምሮህን ያሰፋልሃል። ከማን አንሳለሁ የሚያሰኝህን ተራራ የሆነውን ትዕቢትህን አንስቶ ከመሬት ያፈርጠዋል። ካገርህ ሳትወጣ ከቤትህ ተሸጉጠህ ትልቅነት ገናናነት አንደኛ ነው እንጂ የምትለው አሳብህ ሁሉ ምስኪን መሆኑንና የሌላውን ነገር ሁሉ ልኩን የምታገኘው ደጅ ስትወጣ ነው።”

ዋና ሰው ነኝ እያሉ በሚመናቸኩበት ሰዓት ትዕቢትን ለማብረድ ስለ ፋርስ ስለ ሺን አገር መንገደኞቹ የጻፉትን መጽሐፍ ከማንበብ በቀር ሌላ መድኃኒት አይታየኝም። ያውልህ እልፍ አእላፋት ሕዝብና ነገድ ወሬህን ሰምተው የማያውቁ ለወደፊቱም ዜናህን ሳይሰሙት እድሜያቸውን የሚያሳልፉ ወሬህን ባለመስማታቸውም ጠጠት የማያድርባቸው … ያንጊዜም በገዛ እጅህ እንደ ፈላስፋው ብሌዝ ፓስካል “ስንትና ስንት መንግሥታት ሳያውቁ ይኖራሉ” ከማለት ትደርሳለህ።

አዲስ አበባን ቅሉ ካላዩት ካንዳንድ ያገሬ ልጆች መኳንንትና ወይዛዝር (እንጀራና ሹመት መሳይ ካላቸው ሰዎች ጋራ) ስነጋገርበት በነበረ ጊዜ እኒህ ሰዎች ከምሥራቅ እስከ ምዕራብ ያለው ፍጥረት ሁሉ ያወቃቸው፣ የሚኮሩበትን አባትና ሹመትም ዓለም ሁሉ የተረዳላቸው ይመስላቸው እንደነበረ ስላየሁት ነው። ከዚህ በላይ ያለውን ቃል የጠቀስኩ ከጐንደር ተነሥታ ባምብሎ ስትደርስ “ትግሬ ማለት ይኸ ነው?” አለች እየተባለ ባንዲት ሴት ወይዘሮ ሲተረት አውቃለሁ።

በውነት እብድ ይመስል ሰው ሁሉ ቤቱን እየጣለ ይዙር ይንከራተት ማለቴ አይደለም። ነገር ግን ካለበት ሁኖም ትምህርቱ ይስፋ፣ “ጌታ ነኝ ወይዘሮ ነኝ ጀግና ነኝ” የምትለው ሁሉ ተማር … ትምህርትህ ጌትነትህን ውይዝርናህን ጀግንነትህን አያጐልብህም። ይህ ሁሉስ ቢቀር ከትምህርት የበለጠን መሰለህ? “ጉልበት ማለት እውቀት ነው” ይሉሃል ላቲኖችና እውቀትን አታጐጥጠው እባክህ።

አሁንም “ማኅደረ ብርሃን” መጽሐፋቸውን አንብብና ብዙ ሳትደክም አንገረብን ሳትሻገር በብዙ ደስታ ከምድር ዳር ደርሰህ ትመለሳለህ። ደራሲውን ተከተላቸው … በባሕሩ በየብሱ በተራራው በደሴቱ ይመሩሃል። ተግተህ ከሰማሃቸውም ከቤትህ ሳትወጣ ጃፓን ርስት ልታካፍል ስንትም አይቀርህ። “እሳት ተነሳ፣ ቋያ ተቃጠለ” ስትል ቅጠለ-ቀይ ዛፍ ነው ይሉሃል፤ “ጥጥ ነው አመልማሎ ነው” ስትል ነጭ አበባ ነው ይሉሃል።

“እሺ ይሁን” በላቸው … ቀሚሱን እስከ እግር ጣቱ ሰዶ ወንዱንም ሴቱንም በቶኪዩ ጐዳና ድምቡል ድምቡል ሲል ያሳዩሃል። እንዲህ አስተዋውቀውህ ከቤቱ ሲወስዱህ ተንበርክኮ ይቆይሃል፤ “ንበር ሊለኝ ነው ሊነሳልኝ ነው” ስትል ፍግም ብሎ መሬት ይስምልሃል። አደግድግ አንተም … እንዳገርህ ‘ክበር ተከባበር’ ነውና እጅ ንሳ።

ከዚያ አልፈህ ከነቡዳሃ ከነሽንቶ ሽራይን (መቅደስ) ስትገባ አልባሳታቸው ብቻ የሚያስገርምህ ካህናትንና ደናግልን ሲያለዝቡ ሲያመረግዱ ታገኛለህ። አንተም አሸብሽብ … በሞቱ ከምድር አድማስ ነው ደርሰህ ያለ። ደራሲው በጠራ በማይሰለች አማርኛ ንግግር፣ አጭር ሳለ ብዙ ፍሬ ነገር በያዘ ቃል ያዩትን የሰሙትን ነገር ሁሉ ይነግሩሃል። ጃፓን ከተባለ እስከዛሬ ድረስ ያለውን ታሪኩንና ሕግጋቱን ሃይማኖቱንና ሥርዓቱን ይገልጹልሃል። ታሪኩ ይሰለችህ እንደሆነ ዝም ብለህ ተከተላቸው።

በኢትዮጵያና በጃፓን ሰንደቅ ዓላማ ተጋርደህ በሕዝብና በተማሪ ታጅበህ “ባንጃሂ ባንጃሂ” እየተባለልህ የደስታ ውካታና ጭደራ እየቀለጠ በየት አለፈ እስቲ እንየው እየተባልህ በብዙ ደጅ ጥናት ከማታገኘው ከነገሥታት እልፍኝ ያገቡሃል። መሳፍንቱና ወይዛዝሩ፣ የውስጥ አሽከሮቹና ደንገጥሮቹ ገና አይተው ሳይጠግቡህ እጅ ነሥተህ ዘወር በል። ለራት ለምሳ ግብዣ ተጠርተሃልና ካንዱ ሁሉ ግንብ መግባት አለብህ።

ከዚያም ከፍራሽ ላይ እየተዘናፈልክ፣ ክራር እየተመታልህ ባንድ እጅህ ሳኬ የሞላበትን ጽዋህን ጨብጠህ፣ ሹል ሁኖ አጊጦ በተበጀ ዝሆን ጥርስ (ወይም ድብልብል እንጨት) እየያዝህ ልጃገረዶች የሚያቀርቡልህን ምግብ ኮምኩም። ጃፓን እንግዳህ ቢሆን አንተም ለጃፓን ብርቁ ነህና ብዙ የምትጠይቀው አለብህ። አንተም በተራህ ጠይቅ። የጃፓን ሕዝብ ከባለጌነት በጣም የራቀ ጨዋ የጨዋ ልጅ ነውና በጠየቀኸው ሁሉ በፍቅር በማክበር ይመስልሃል።

ያገሩ፣ የወንዙ፣ የሰዉ ስም ላንደበትህ የቸገረ ፍጹም ግራ ሁኖ ይታይሃል። ለጥቂት ጊዜ ነው እንጂ ወድያው ይለመድሃል። የሃይማኖቱ አሳብ እንግዳ ይሆንብሃል – ላንተ እንግዳ ይሁንብህ እንጂ ደራሲው ከሰሎሞን ጋራ ከፀሐይ በታች አዲስ ነገር የለም ይሉሃል። ይህን ብለውም አይቀሩ ጃፓን በሃይማኖቱ ሰማንያ አሐዱን ከተቀበለ ሕዝብ ጋራ በብዙ ነገር እንዲስማማ ያስረዱሃል። መጽሐፋቸውን አንብብው። ካነበብኸው ጃፓንን አየኸው ያዝኸው ጨበጥኸው።

ጃፓን ሥራ ወዳጅ ነው። በፋብሪካ የሚሠራው ወንዱም ሴቱም በሚሊዮን ነው የሚቆጠር። የሠራውም እቃ ከብዛቱ የተነሳ ገበያ አልበቃው ብሎ መድረሻ አጥቶ ተቀምጧል። ጃፓን ጀግና ነው። እንኳንስና ሊሰጋ ሕዝቡ ሰላማዊ ነው እንጂ እንዳይመጣብን እያሉ የሚፈሩት አይጠፉም። ጃፓን ብልህ፣ ቁም ነገረኛ፣ ፍቅሩ የሚፈለግ ሕዝብ ነው። ጃፓን ሊቅ ነው። በትምህርት ራሱን ችሎ ለሌላ ሊተርፍ ስንትም ያልቀረው ደቀ መዝሙር ነው። የሥልጣኔው ታሪክ የትላንትና ይባላል እንጂ እንደ እውነቱ የዛሬ ሺህ ተስድስት መቶ ዓመት ባገሩ ሲሰራ የነበረው እቃና የተደረሰው ቅኔ ረቂቅ ሕዝብ እንደነበረ ይመሰክርለታል።

የድርሰቱን የቅኔውን ሥራ ያገሬ ባላገር የደካማ ሥራ ብሎ ለደብተራ ብቻ ንቆ እንደሚተውለት ብልሁን ጃፓን ቃትቶት አያውቅም። የመጻሕፍቱን ታሪክ ብታየው ወይዛዝሩና መኳንንቱ፣ ንግሥታቱና ነገሥታቱ፣ ጀግኖች ወታደሮቹና መንፈሳውያን ካህናቱ “እኔ እበልጥ እኔ እበልጥ” የሚፈካከሩበት ነው የሚመስልህ። ጥሩ ቅኔና ድርሰት የጀመሩ ከልደት በኋላ በ285 ዓመት ነው ይሉናል። ከዚያ አንስቶም እስከ ዛሬ ደራሲና ባለቅኔ አቋርጦ አያውቅም።

ንጉሠ ነገሥቱ ሙሺሂቶ ዘመነ መንግሥታቸው ሜይጂ ዖ (ሰላማዊ ብርሃን) የተባለው፣ የዛሬው ንጉሠ ነገሥት አባት ዋና ባለ ቅኔ ነበሩ። ቢሆንም የትርጉም ትርጉም ሲሆን የቅኔያቸው መልኩ ሊበላሽብኝ ሆነ እንጂ፣ ከግርማዊ ሙሺሂቶ ቅኔ አንዲቱን አጭሯን ከጣልያን ቋንቋ ልተርጉምልህና “ማኅደረ ብርሃን“ን አንብብ እያልሁ ፍቀድልኝ ልሰናበትህ፤

ጐበዝ ላገርህ ለወንዝህ

እኔ ንጉሥህ ጌታህ

ውጋ ምታ ስል አዘዝሁህ

በለው አሁንም ውጋ

ዋናውን ፍቅርን አትዘንጋ

ቢሆንብህ የግድ

ላገርህ ለወንዝህ ማረድ

ፍቅርን መውደድን አትካድ።

.

ተአምራት አማኑኤል

1926 ዓ.ም

.

[ምንጭ] – “ብርሃንና ሰላም” ጋዜጣ፤ መስከረም ፲፰፣ ፲፱፻፳፮

“የጃፓን ባህል ቅኝት”

ከብላቴን ጌታ ኅሩይ ወልደሥላሴ

(1924 ዓ.ም)

.

የጃፓን አገር ቀስት መስሎ ከምሥራቅ ወደ ሰሜን ምዕራብ በቀጭኑ የተዘረጋና የተከፋፈለ ደሴት ነው። እየዞርን ያየናቸው አውራጃዎች ሁሉ የሚበዙት ተራራሞች ናቸው። በየተራሮቹም ቄድሮስ (Cedar) የሚባለው ዛፍና ሌላም ልዩ ልዩ ዛፎች በብዙ ይታያሉ። ስለ ተራሮችም ብዛት ትልልቆች ወንዞች ሞልተዋል። ስለዚህም በየዘብጡ መሬት ሩዝ ለመዝራትና ለምግብ የሚሆኑ አትክልቶች ለመትከል ይመቻቸዋል።

አሁን እኛ ወደ ጃፓን በደረስንበት ወራት የሩዝ አጨዳ ነበር። ስለ መሬቱም እርጥባምነት የታጨደው ሩዝ እንዳይበሰብስ በየነዶው እያሰሩ ረጃጅም እንጨት በባላ እያጋደሙ እንደ ሥጋ ቋንጣ ይሰቅሉታል እንጂ በመሬት ላይ አይከምሩትም። አንዳንዱም በገመድ እያሰሩ በየዛፉ ላይ ያንጠለጥሉታል።

እኛ በዞርንበት በጃፓን ምዕራብና ደቡብ በግና ፍየል ሌላም የቀንድ ከብት በዱር ተሰማርቶ የሚበላ አላየንም። ምናልባት እነዚህን የመሰሉት እንስሶች የሚረቡት በጃፓን ምሥራቅና ሰሜን ይሆናል እንጂ ባገሩ ውስጥ በግና የቀንድ ከብት የለም ለማለት አይቻልም።

በጃፓን አገር በያውራጃው የሚከበረው በዓል ብዙ ነው። ይኸውም ባገራችን በኢትዮጵያ የገብርኤል፣ የራጉኤል፣ የጊዮርጊስ፣ የተክለ ሃይማኖት፣ የገብረመንፈስ ቅዱስ ታቦት ባለበት አገር በየሰበካው እንደሚከበረው ነው። አሁን የምጽፈው ግን በመላው ጃፓን አገር የሚከበረውን ትልልቁን በዓላት ብቻ ነው። ይኸውም ባገራችን በኢትዮጵያ መስቀል፣ ልደት፣ ጥምቀት፣ ፋሲካ እንደሚባለው ነው።

ኅዳር 23 ቀን የሩዝ መከር በዓል ነው። በዚህም ቀን ከሩዙ ጥቂት ጥቂት እየያዙ ወደ ሽራይን (Shrine) እየሄዱ እንደ መሥዋዕት ለእግዚአብሔር የሚያቀርቡበት ቀን ነው። በቤተ መንግሥቱም ከአዲሱ ሩዝ የሚቀመሰው በዚሁ ቀን ነው።

ጥር 1 ቀን የዘመን መለወጫ በዓላቸው ነው። የካቲት 3 ቀን የክረምት ማጋመሻ በዓል ይባላል። በዚህም በዓል ቤተ ዘመዱ ሁሉ በየቤቱ እየተሰበሰበ ቆሎ እየተቆላ ቆሎውን እየዘገነ ‘ሰይጣንና ክፉ ነገር ውጣ’ እያለ ወደ ውጭ ይበትናል። ‘ሲሳይና ጤና ወደ ቤት ግባ’ እያለ ወደ ቤት ውስጥ ይበትናል፤ የተረፈውንም ይበሉታል። ይኸውም ባገራችን በኢትዮጵያ በየባላገሩ ለእንቁጣጣሽና ለግንቦት ልደታ እንደሚደረገው ነው።

መጋቢት 3 ቀን ‘ያሻንጉሊት በዓል’ የሚባለውን ያከብራሉ። በዚህም ቀን ከነገሥታቱ ልጆች ጀምሮ እስከ ሕዝቡ ድረስ ያሉት ሴቶች ልጆች ዋጋው ውድ የሆነ አሻንጉሊት እየገዙ ለንጉሠ ነገሥቱና ለእቴጌይቱ፣ ለሚኒስትሮችና ለመኳንንቶች፣ ለየትልልቁም ሰው ሁሉ እየወሰዱ ይሰጣሉ። ይኸውም እየተሰበሰበ እንደ አንቲካ በክብር እየሆነ ይቀመጣል። ባገራችን በኢትዮጵያ ሴቶች ልጆች ለእንቁጣጣሽ እንግጫ፣ ለመስቀል ደግሞ አበባ እየወሰዱ ለየትልልቁ ሰው እንደሚሰጡት ነው።

ግንቦት 5 ቀን ‘የባንዲራ በዓል’ ይባላል። ይኸውም በሙሉ በጃፓን አገር ይከበራል። በዚህም ቀን ወንዶች ልጆች ሁሉ የልብስ፣ ያላገኙም የወረቀት ባንዲራ እያበጁ ይይዛሉ። የወረቀት ባሎንም እያበጁ ወደ ሰማይ ይወረውራሉ። ደግሞ ካንዱ ቤት ወዳንዱ ቤት ገመድ እየተዘረጋ የወረቀት ባንዲራ ይደረደራል። ይኸውም ባገራችን በኢትዮጵያ በየቆላው አገር ሁሉ ወንዶች ልጆች የማሽላ አገዳ (አሜራ) እየላጡ በክር እየሰኩ አላማ እያሉ ለከተራ ታቦት ሲወጣ እየያዙ ወደ ጥምቀተ ባሕር እየወረዱ በማግሥቱ ታቦት ሲመለስ ከቤተ ክርስቲያን እንደሚያኖሩት ነው።

ሐምሌ 13 ቀን የሰው ሁሉ የሞቱት ዘመዶች ነፍሳት መታሰቢያ በዓል ነው። በዚሁም ቀን የሞቱት መቃብራቸውንና የድሮ ቤታቸውን ይጎበኛሉ ይባላልና ሕያዋኑ ዘመዶቻቸው የመቃብሩን ስፍራ ሁሉ ንጹሕ ያደርጋሉ። ቤታቸውንም ሁሉ ያስጌጣሉ። ድግስም እየተደገሰ በየመቅደሱ ይላካል። ካህናቱም ጸሎት ያደርጋሉ፤ በየደጃቸውም ላይ ነፍሳትን ለመቀበል የጪስ እንጨት ያጨሳሉ። ይኸውም ባገራችን በኢትዮጵያ ክብረ ቅዱሳን ተዝካረ ሙታን እንደሚባለው ነው።

በተረፈ በሽንቶ ሽራይንም በቡድሃ መቅደስም አንዳንድ የቅዱሳኖቻቸው በዓላት ይከበራሉ። ይኸውም ባገራችን በኢትዮጵያ ታቦት በተተከለበት ስፍራ ሁሉ የታቦቱን በዓል መላው የኢትዮጵያ ሕዝብ ሳይሆኑ የሰበካው ሕዝብ ብቻ እንደሚያከብሩት ነው።

በጃፓኖች ቤት ሁለት ዓይነት መብል ይዘጋጃል። አንደኛው ዓይነት ያገራቸው መብል፣ ሁለተኛው ዓይነት የአውሮጳ ወጥ ነው። የአገራቸው መብል ከአታክልት፣ ከዓሳ፣ ከሥጋ፣ ከሩዝ የሚሰናዳ ነው። ዳቦ ወይም ሌላ ዓይነት እንጀራ የለም። መብሉ ለስላሳና ጣፋጭ ነገር ነው። ለውጭ አገር ሰው እጅግ ደስ አያሰኝም። የዓሳና የዶሮ ሥጋ ኮምጣጤ የሚመስል ከቅመም የተሰራ መረቅ ቀርቦ በዚያ እየተነከረ እርጥቡን ይበላል።

መብል ሲቀርብ ለያንዳንዱ ሰው በተለየ እቃ ነው እንጂ ለብዙ ሰዎች ባንድ እቃ አይቀርብም። ወጡም በትንንሽ ሳህን ለየብቻው እየቀረበ ባለቤቱ እየመረጠ ይበላል። የሚበላውም በማለፊያ ሆኖ በታነጸ በሁለት ድብልብል እንጨት (Chopstick) እየተጣበቀ ነው እንጂ እጅ አይነካውም። ጌታ ጌታው ከዝሆን ጥርስ የተሰራ ማጣበቂያ አለው።

የጃፓን ነገሥታት ታሪክ በጣም የሚያስደንቅ ነው። መጀመሪያ በጃፓን የነገሠው ‘ጂሙ ቴኖ’ ይባል ነበር። ‘ቴኖ’ ማለት በቋንቋቸው ንጉሠ ነገሥት ማለት ነው። ከእርሱ አስቀድሞ የነበሩትን የነገሥታቱን ስም ሲጠይቋቸው “አማልክት ይገዙን ነበር” ይላሉ። ትርጓሜው ግን ታሪኩ አልተገኘም አልታወቀም ማለት ይመስላል።

የዚህ ንጉሥ ዘር ከወዴት የመጣ ነው ሲሏቸው “ፀሐይ ‘አማቴራሱ’ የተባለች ሴት ልጅ ነበረቻትና ከእሷ ዘር የመጣ ሰባተኛ ትውልድ ነው። ፀሐይም አምላክ ናትና ነገሥታቶቻችን የአምላክ ልጆች ስለ መሆናቸውና ሰውነታቸው የተቀደሰ ስለ መሆኑ እንሰግድላቸዋለን” ይላሉ። ምናልባት ይህች ‘አማቴራሱ’ ያሏት እኛ ሔዋን የምንላትን ይሆናል።

ይህም ልማድ በጃፓን አገር ብቻ አይደለም። ነገር ግን በቀድሞ ዘመን በምሥራቅ አገር፣ በባቢሎንና በፋርስ፣ በህንድም በሽንም የነበሩ ሰዎች አምላካችን ፀሐይ ነው እያሉ ለፀሐይ ይሰግዱ ነበር። ባገራችን በኢትዮጵያም ምንም እንኳን በብሉይ ኪዳን ተጽፎ ባናገኘው ካባቶቻችን ቃል ለቃል ተያይዞልን እንደመጣው ታሪክ አብርሃም እንደ አባቶቹ በፀሐይ ለማምለክ ኅሊናው እምቢ ቢለው “አምላከ ፀሐይ ተናበበቢ (የፀሐይ አምላክ ተናገረኝ)” አለ ይባላል።

በጃፓን አገር ነገሥታቱም የፀሐይ ልጆች ናቸው እየተባሉ በታላቅ ክብር እየተከበሩ ይሰገድላቸዋል። ከቀድሞ ካባቶቻቸው ጀምሮ እንደ ዘውድ እየተወራረሰ የመጣላቸው ያልማዝ ቀለበታቸውና ሰይፋቸው፣ መስተዋታቸውም እንደ ንዋየ ቅድሳት ይቆጠራል። የሰውነታቸውም መከበር ይቅርና ፎቶግራፋቸው በታየ ጊዜ ሕዝቡ ሁሉ ይሰግዳሉ።

ስለ ክብሩም ማንም ቢሆን የንጉሠ ነገሥቱን ፎቶግራፍ ደፍሮ በቤቱ የሚሰቅል አይገኝም። ለየትልልቅ ሰዎችም እንደ መታሰቢያ ሆኖ የተሰጠ እንደሆነ በትልቅ የብረት ሳጥን ውስጥ እያገቡ ቆልፈው ያስቀምጡታል። በውጭ አገርም ለተሾሙት የጃፓን አምባሳደሮችና ሚኒስትሮች የተሰጠ እንደሆነ ነፋስ እንዳይነፍስበት፣ ትቢያ እንዳይበንበት፣ የእሳትም አደጋ እንዳያገኘው እየተባለ በብረት ሳጥን ውስጥ ይቀመጣል እንጂ በሌጋሲዮኑ አይሰቀልም። ያለፈቃድም ፎቶግራፉን ኮፒ ለማንሳት አይቻልም።

ይህም በእኔ በራሴ ደርሶብኛል።

የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት መልእከተኛ ስለ መሆኔ የጃፓን ንጉሠ ነገሥትና እቴጌይቱ ፎቶግራፋቸውን እየፈረሙ ሰጥተውኝ ነበር። ያገሩንም ሕግ ሳላውቅ ወደ አንድ ሠራተኛ ወስጄ “ይኸን ፎቶግራፍ ኮፒ አንስተህ በመጽሐፍ የሚገባ ክሊሼ ስራልኝ” ብለው ፎቶግራፉን ተቀብሎ አይቶ፣ “የተቀደሰውን የንጉሣችንን ፎቶግራፍ ክሊሼ ለመስራት ከግርማዊነታቸው ልዩ ፈቃድ ካላገኘሁ አልችልም” ብሎ ፎቶግራፉን መልሶ ሰጠኝ።

የዛሬው የጃፓን ንጉሥ ነገሥት የእንግሊዝና የፈረንሣዊ ቋንቋ ያውቃሉ። ነገር ግን የኦፌሴል ጉዳይ የሆነውን ሁሉ በአስተርጓሚያቸው ካልሆነ በቀር አውቃለሁ ብለው በውጭ አገር ቋንቋ አያነጋግሩም።

ይኸውም የጃፓንን ቋንቋ ለማስከበር የተደረገ ይመስላል።

.

ኅሩይ ወልደሥላሴ

(1924 ዓ.ም)

.

[ምንጭ] – “ማኅደረ ብርሃን ሀገረ ጃፓን”። ፲፱፻፳፬። ገጽ ፻፴፭-፻፶፭።

ግስ ዘመምህር ክፍሌ

(መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ – ክፍል 2)

.

በኅሩይ አብዱ

.

(ከክፍል 1 የቀጠለ)

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ (፲፰፻፲፯-፲፱፻) መላ ሕይወታችውን በትምህርትና ምርምር ዙርያ በአገራቸው እንዲሁም በስደት እንዳሳለፉ የሕይወት ታሪካቸው ያሳያል። በዚህኛው ክፍል ደግሞ መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ የወጠኑት “ግስ” በ1948 ዓ.ም ለታተመው “መጽሐፈ ሰዋስው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ” እንዴት መሠረት ሊሆን እንደቻለ ለማሳየት እሞክራለሁ።

በቅድሚያ ግን ስለ የግእዝ-አማርኛ መዝገበ ቃላት ታሪካዊ አጀማመር እና በመምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ዘመን የነበረበትን ደረጃ በአጭሩ አቀርባለሁ።

 .

የግእዝ አማርኛ መዝገበ ቃላት ታሪካዊ ሂደት

“መዝገበ ቃላት” በቁሙ የቃላት መሰብሰብያ፣ ማከማቻ ወይም መድበል ነው። ቁምነገሩ ግን እነዚህን በተለያየ ምክንያት የተሰባሰቡትን ቃላትን መፍታት ወይም መተርጎሙ ላይ ነው። ስለዚህ ስለ መዝገበ ቃላት ሲነሳ የትኞቹ ቃላት ተመርጠው እንደሚሰበሰቡ፣ ከዛም በምን መልክ እንደሚተረጎሙ አብሮ መታሰብ አለበት።

አብዛኞቹ የመጀመሪያዎቹ መዝገበ ቃላት በአንድ የጽሑፍ ቋንቋ (ለምሳሌ ግእዝ) የሚገኙትን ከባድና ያልተለመዱ ቃላት ወደ ጊዜው የንግግር ቋንቋ (ለምሳሌ አማርኛ) ለመተርጎም የተዘጋጁ ናቸው። “መዝገበ ቃላት” የሚለውም ቃል በ20ኛው ክ/ዘመን ኢትዮጵያ ከመለመዱ በፊት ጽንሰ ሐሳቡ “ነገር” እና “መጽሐፈ ግስ” በተባሉት ቃላት ውስጥ ተካቶ ነበር።

የመጀመሪያዎቹ ከ1600ዎቹ በፊት የተዘጋጁ የግእዝ-አማርኛ መፍቻዎች ዓላማ በግእዙ መጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ የሚገኙ ከግሪክ ወይም እብራይስጥ የተገለበጡ ቃላትን ወደ አማርኛ መተርጎም ነበር። እንደዚህ ዓይነት ድርጊት የማያሳዩ (ግስ ያልሆኑ) ቃላቶች በግእዝ ሰዋስው “ነባር” ይባላሉ። አለቃ ኪዳነ ወልድ እንደሚሉት፣

“ዘርነት የሌለው፣ ከዘር አንቀጽ የማይገኝ የቋንቋ ቤተሰብ እየኾነ በውጥንቅጥነት የሚገኝ ጥሬ ቃል ኹሉ ነባር ይባላል፤ ትርጓሜውም የማይፈልስ የማይናወጥ የማይጠፋ የማይለወጥ ስም ማለት ነው።”

እኒህም የነባር ቃላት መፍቻዎች በድሮ ዘመን (እንደ መጽሐፉ ዓይነት) “ጥሬ ኦሪት”፣ “ጥሬ ነገሥት” ይባሉ ነበር ። ለምሳሌ ከኦሪትና ከነገሥት የሚከተሉትን ማየት ይቻላል።

ሂጳጳ – ታላቅ አሞራ፣ የማይበር (ዘዳግም 14፡17)

ለሮን – ይብራ ሦስት ጕተና ያለው (ዘዳግም 14፡15)

ልንጴኔ – አልጋ፣ መከዳ፣ ብርኩማ (1 ሳሙኤል 26፡5)

ሐሜላት – መጠምጠምያ፤ ሕባኔ (1 ነገሥት 19፡13)

ሐንጶን– እንዘዝ፣ አርጃኖ  (ዘሌዋ 11፡30)

በመቀጠል ከ17ኛው እስከ 19ኛው ክ/ዘመን በተዘጋጁ የሰዋስው ብራናዎች ላይ የምናገኘው “ነገር” በሚል ምደባ ቃላትን እየከፋፈለ ከግእዝ ወደ አማርኛ የሚተረጉም መዝገበ ቃላትን ነው።

ቃላቱንም ለመፍታት አብዛኞቹ ብራናዎች ይህን መሠረታዊ ቅርጽ ይጠቀማሉ፣

(ግእዝ ቃል) ብ (አማርኛ ፍቺ)

(“ብ” ማለት “ብሂል” የሚለው የግእዝ ቃል ሲሆን በአማርኛ “ማለት” ወይም ሲል” ተብሎ ይተረጎማል።)

ለምሳሌ፣ ውኂዝ ብ፣ፈሳሽ

ወይም ባሁኑ አማርኛ “ውኂዝ ሲል ፈሳሽ ማለት ነው”።

አብዛኞቹ የ“ነገር” ብራናዎች ቀዳሚው ክፍላቸው “እጽሕፍ ነገረ ሰዋስው” በማለት ይጀምርና

“ሰዋስው ብ (ማለት) መሸጋገርያ ወመሰላል” ብሎ የመጀመርያውን ትርጉም ይሰጠናል።

ከዛም የተለያዩ የሰዋስው አገባብ ቃላትን ይፈታል፣

ላዕለ ብ በላይ

ማዕዜ ብ መቸ

አይቴ ብ ወዴት ….

ቀጥሎም አንድ ዓይነት ትርጉም ያላቸውን የግእዝ ግሶች ይተረጉማል፣

ሖረ፣ አመልአ፣ ነገደ ብ ሄደ

ሐለየ፣ ተዘከረ፣ አስተሐመመ ብ አሰበ … የመሳሰሉት።

አብዛኞቹ “ነገር” ብራናዎች ከ30 በላይ ክፍል አላቸው። አብዛኛዎቹ ክፍሎች ከዚህ በፊት እንደተጠቀሱት “ጥሬ ኦሪት፣ ጥሬ ነገሥት” የመጽሐፍ ቅዱስን ነባርና ከባድ ቃላት ፍቺ ይሰጣሉ። ከብሉይ ኪዳን መጻሕፍትም አብዛኞቹ የየራሳቸው ክፍል አላቸው፣

ለምሳሌ ያህል፣

እጽሕፍ ነገረ ሕዝቅኤል፤

እለ ቄጥሩ ብ ዖፍ ዘራብዕ ርእሱ (ወፍ ባለአራት ራስ)

ተርሙስ ብ አደንጓሬ ….

ሐዲስ ኪዳንም “ነገረ ወንጌል፣ ነገረ ጳውሎስ፣ ነገረ ሐዋርያት” በሚል መደቦች ተከፍሏል። በተጨማሪም ሌሎች የቤተ ክርስቲያኑ ዋና መጻሕፍት (ሲኖዶስ፣ ቄርሎስ …) የየራሳቸው ክፍል አላቸው። በተጨማሪም ስለ መላእክት፣ ሰማዕታት፣ ሐዋርያት፣ ወራት …. ነክ ቃላት ትርጉም የሚያስረዱ ክፍሎችም አሉ።

የተረፉትን ክፍሎች ደግሞ ሕይወት ካላቸው ነገሮች ጋር የሚገናኙ (እንደ ነገረ አራዊት፣ ነገረ አዕዋፍ፣ ነገረ ዕፅዋት፣ ነገረ አዝርዕት፣ ነገረ ሥጋ፣ ነገረ ሕዋሳት/መልክዕ፣ ነገረ ሕማም …) የመሳሰሉ ክፍሎች ይገኛሉ። ከነዚህ ውጭም እንደ ነገረ ሥርዓተ መንግስት፣ አልባስ (ልብስ)፣ አጽር (አጥር)፣ ማያት (ውሃዎች)፣ ሐጻውንት (ብረቶች)፣ አብያት (ቤቶች)፣ አዕናቊ (ዕንቁዎች)፣ ወርቅ …. የመሳሰሉም ይገኛሉ፡፡

ለምሳሌ “ነገረ ሕማም” የተሰኘው ክፍል፣ በዚህ መልክ ህመም-ነክ ቃላትን፣ ግሶችንና ሀረጎችን ይፈታል፣

እጽሕፍ ነገረ ሕማም

ብድብድ ብ ቸነፈር

ጼደናታት ብ መጋኛ ጉስምት

ፈጸንት ብተቅማጥ

በደዶ ብ ፈንፃፃ

ዝልጋሴ ሕንጳጴ ብ ቊስለ ሥጋ

ቀበር በድን ብ እሬሳ

ዝኅር ብ መቃብር

እንፎራ ሳውዕ ማር ካህን ብ ቄስ

አንኰለሎ ብ አዞረው

ኖመ ኀለፈ ብ ሞተ

ለይልየ ብ ወይ እኔ

ወይ ሊተ አሌ ሊተ ብ ወዮ ለኔ

“ነገረ ሕማም” ምንም እንኳ ከህመም ዓይነቶች (መጋኛ፣ ጉስምት …) ቢጀምርም፣ ህመሙ ሲብስ የሚመጣውን (አዞረው፣ ቁስለ ሥጋ፣ ሞተ …)፣ በማስከተልም ቀብርን (እሬሳ፣ መቃብር …)፣ የቀብሩን ሥርዓት አስተናጋጆች (ቄስ …)፣ እና በለቅሶ ወቅት የሚባለውንም (ወይ ለኔ፣ ወዮ ለኔ …) ያካትታል።

ታዲያ አንዳንድ የ18ኛ እና 19ኛ ክ/ዘመን “ነገር” ብራናዎች የተወሰኑትን ቃላት ብቻ “ነገር” ስር ከመደቧቸው በኋላ፣ የተቀሩትን ቃላት ደግሞ በሞላ በአንድ ትልቅ ክፍል ይከቷቸዋል። ይሄም ወደፊት ለሚመጣው “የቅኔ ቤት ግስ” መነሻ ሳይሆን አይቀርም።

. 

የቅኔ ቤት ግሥ

የቅኔ ቤት ግሥ በአብዛኛው የሚገኘው በ19ኛው እና በ20ኛው ክ/ዘመን በተዘጋጁ ብራናዎች ላይ ነው። ይህ አይነት መዝገበ ቃላት የተዘጋጀው በቃላቱ መድረሻ ፊደል ቅደም ተከተል ስለሆነ ቅኔ እና ሌሎች ግእዝ ግጥሞችን ለመድረስ ይረዳል።

በዚህም ምክንያት እስካሁን ድረስ በቅኔ ቤት ተፈላጊነት ስላለው፣ ተማሪው ወይም በእጁ ይገለብጠዋል አሊያም ከታተሙት አንዱን “መጽሐፈ ግስ” ገንዘቡን አጠራቅሞ ይገዛል።

የግእዝ ፊደላት 26 ቢሆኑም የቅኔ ቤት ግስ 21 ክፍሎች አሉት። ምክንያቱም ሀ ሐ ኀ፣ ሠ ሰ፣ አ ዐእና ጸ ፀአብረው አንድ ክፍል ውስጥ ስለሚመደቡ ነው።

ከ19ኛ ክ/ዘመን አጋማሽ ጀምሮ የሚገኙት የቅኔ ቤት ግስ ብራናዎች በቅድሚያ ቃላቱን በመድረሻ ፊደል ወደ የተለያየ ቤት ይመድባሉ (ለምሳሌ፣ ሰአለ፣ ሠረቀ፣ ኖለወ)። በመቀጠልም እያንዳንዱ ቤቱ ውስጥ (ለምሳሌ “ረ”) ደግሞ ከእንደገና በቃላቱ መነሻ ፊደል ይደረደራሉ።

ለምሳሌ የ “ረ” ቤት ቅደም ተከተሉ፣

ሐሥረ፣ ሐረረ፣ ኀብረ፣ ሖረ

ለወረ፣ ለጠረ

መሀረ፣ መሐረ

…

አመረ፣ አሰረ፣

ገብረ

ፈጠረ

የረ መድረሻ ቤትም እንደተጨረሰ “ሩ” እያለ እስከ “ሮ” ድረስ ይቀጥላል፤

ለምሳሌ ሪ ላይ፣

ሰንኮሪ

ታስሪ

ቴጌሪ

ባለፉት ሃያ አመታት የታተሙት የቅኔ ቤት ግሶች ደግሞ ተማሪው እንዲቀለው በማለት ከነጠላው ግስ በማስከተል ከግሱ የሚወጡትን ዘሮች (ቅጽሎች፣ ስሞች) ይደረድራሉ።

ለምሳሌ፣

መሀረ አስተማረ

ምሁር ውስጠ ዘ (የተማረ)

መምህር ባዕድ ቅጽል (አስተማሪ)

መሀርት መድበል (አስተማሪዎች)

ትምህርት ባዕድ ከምዕላድ (በቁሙ፣ ትምህርት)

ትምህርታት በብዙ (ትምህርቶች)

.

የመምህር ክፍሌ ግስ አወጣጠን

አለቃ ኪዳነ ወልድ ክፍሌ ወደ ግእዝ-አማርኛ መዝገበ ቃላቱ ሥራ እንዴት ሊገቡ እንደቻሉ፣ “መጽሐፈ ሰዋስው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ” መግቢያ ላይ የመምህራቸውን ኑዛዜ እንዲህ አቅርበውታል፤

“…ኋላም በጊዜ ሞት አስር ዓመት ምሉ ከርሳቸው ጋራ ለነበረው ለሀገራቸው ልጅ ለተማሪያቸው እንዲህ ብለውታል፤ ‘ልጄ ሆይ ይህነን ግስ ማሳተም ብትፈልግ እንደ ገና ጥቂት ዕብራይስጥ ተምረኽ ማፍረስና ማደስ አለብኽ፤ በመዠመሪያው አበገደን ጥፈኽ የፊደሉን ተራ በዚያው አስኪደው። አንባቦችም እንዳይቸገሩ ከፊደል ቀጥለኽ ዐጭር ሰዋስው አግባበት፤ የጐደለውና የጠበበው ኹሉ መልቶ ሰፍቶ ሊጣፍ ፈቃዴ ነው፤ ከሌላው ንግድ ይልቅ ይህን አንድ መክሊት ለማብዛትና ለማበርከት ትጋ፣ ዘር ኹን፣ ዘር ያድርግኽ፤ ካላጣው ዕድሜ አይንፈግኽ፤ ለሀገርኽ ያብቃኽ’ ብለው ተሰናበቱት።”

ዲልማን (August Dillmann) የተሰኘ ጀርመናዊ የቋንቋ እና መጽሐፍ ቅዱስ ሊቅ በርካታ የግእዝ መጻሕፍትን በመመርመር በ1857 ዓ.ም “Lexicon Linguae Aethiopicae” የተሰኘ የግእዝ-ላቲን መዝገበ ቃላት አዘጋጅቶ ነበር። መምህር ክፍለ ጊዮርጊስም የዲልማንን መዝገበ ቃላት አይተው፣ “ሥራን መንቀፍ በሥራ ነው እንጂ በቃል ብቻ መንቀፍ አይገባም” ብለው የጀርመናዊውን መዝገበ ቃላት በሥራ ነቅፈው አዲስ ግስ (መዝገበ ቃላት) የጀመሩት አለቃ ኪዳነ ወልድ እንደሚነገሩን ምጽዋ በስደት ሳሉ ነበር።

መምህር ክፍሌ በ1870ዎቹ መጀመርያ የግእዝ-አማርኛ ግሳቸውን (መዝገበ ቃላት) ረቂቅ ሲልኩ ይህንንም መልእክት አብረው ልከው ነበር፤

“የዚህ ግሥ ሥራው አልተጨረሰም፤ ስምና ግዕዘ ብሔር ቀርቶታል። ጊዜ ቢገኝ ሲታተም ይጨረሳል። ተራም ቤቱን ሳይለቅ አንዳንድ የፊደል ተራ ተዛውሮ ይገኛል። ኋላ ይቀናል። አማርኛው ለሰው እንዲሰማ የሀገረ ሰብ አማርኛ አለበት፤ ‘ሥር፣ ሥራ’ በብዙ አንድ አማርኛ ይሆናሉ። ሥራ ሲበዛ ሥሮች፣ ሥርም ሲበዛ ሥሮች ይባላል። እንዲህ ያለ ሲገኝ ያለ መምህር ለሁሉ አይሰማም። ስለዚህ ሥራ ብሎ በብዙ ‘ሥራዎች’ እንደ ማለት ያለ ይጥፋል። እንዲሰማ ነው እንጂ መልካም አማርኛ አይደለም።

“ሦስቱ ‘ሀሐኀ’፣ ሁለቱ ‘ሠሰ’፣ ሁለቱ ‘አዐ’ እንዳይሳሳቱ መጠንቀቅ ያስፈልጋል። አለዚያ ተራ ይበላሻል። የፊደልም ተራ ‘ሀላዊ’ ሳይል ‘ሀለደ’ አይልም። ከ‘ላ’‘ለ’ ይቀድማል ብሎ ‘ሀለደ’ ይቅደም ቢል ከ‘ዊ’‘ደ’ አይቀድምም ይላሉ። ሁሉ እንዲህ ነው፣ ቤቱን ካለቀቀ ግዕዝ ሐምስ ቢቀዳደሙ ግድ የላቸውም። ሦስተኛው ፊደል ያለ ተራው እንዳይገባ ይጠብቃሉ።

ፍችም አእማሪ ‘ያወቀ’፣ አእማሪት ‘የወደደች’፣ እንዲህ ያለ ፍች አለው፡ ያንዱ ፍች ለሁሉ ይሆናል። የፊደል ግድፈት ተጠንቅቃችኁ ተመልከቱ፤ ዕለቱን ተጨርሶ ሳይታረም መጥቶላችኋል። ሰላመ እግዚአብሔር የሀሉ ምስሌክሙ አሜን።”

መምህር ክፍሌ ከምጽዋ የላኩት ‘ግስ’ በአሁኑ ወቅት በሦስት ግልባጭ ይገኛል።

ሁለቱ አቡነ አሥራተ ማርያም በ1920ዎቹ ያስገለበጡዋቸው ሲሆኑ በEthiopian Manuscripts Microfilm Library (EMML) በፕሮጀክቱ ፊልም ተነስተዋል – EMML 2334 እና EMML 2335 ይሰኛሉ። ሌላኛው ግልባጭ ደግሞ የኢትዮጵያ ቋንቋዎች ተመራማሪ ፈረንሳዊው ኮኸን (Marcel Cohen) በ1915 ያስገለበጠው ሲሆን እሱ እንደሚለው ዋናው ኮፒ አሊቴና ሳይገኝ አይቀርም። ከዚህ በተጨማሪም አሁን የት እንዳለ ባናውቅም፣ አለቃ ኪዳነ ወልድ ከመምህር ክፍሌ የወረሱት እና በኋላ ያስፋፉት ሌላ ግልባጭ መኖሩንም ማስታወስ ያስፈልጋል።

.

ይዘት

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ግሳቸውን ከምጽዋ ሲልኩ “የዚህ ግሥ ሥራው አልተጨረሰም .. ጊዜ ቢገኝ ሲታተም ይጨረሳል … የፊደል ግድፈት ተጠንቅቃችኹ ተመልከቱ፤ ዕለቱን ተጨርሶ ሳይታረም መጥቶላችኋል” በማለት ነበር። ስለዚህ ግሱም መታየት ያለበት እንደ መጀመርያ ሙከራ (ረቂቅ) ነው።

ግሱ ከመጀመሩ በፊት ተጠቃሚውን እንዲረዳ መለስተኛ ርባ ቅምር (የግስ እርባታ አመል) የሆነ አጭር መግቢያ ተዘጋጅቷል። መግቢያውም፣

“ግሥ ከሁለት ፊደል አይወርድም፤ ከሰባት ፊደል አይወጣም” በማለት ይጀምራል።

በመቀጠልም ስለ ግስ አመሎች የተወሰኑ ፊደሎች (ሀ፣አ እና ወ፣የ) በግስ እርባታ ቅርጽ ላይ ያላቸውን ተጽዕኖ ሲናገሩ፣ “እሊህ ያሉበት ግሥ ከቤቱ ዘር ጥቂት ጥቂት ይለወጣል” በማለት ምሳሌ ይሰጣል።

ቀጥሎም ሰላሳ ሁለቱን የግስ ሠራዊትና ስምንቱን የግስ አርዕስት (ቀተለ፣ ባረከ፣ ጥሕረ፣ ኖለወ፣ ቀደሰ፣ ደንገፀ፣ ተጋብአ፣ አናኅሰየ) ዘርዝሮ ሳቢዘር ስለሚገኝባቸው ግሶች ያወራል። በመጨረሻም ግሱ ውስጥ ስለሚገኙ ‘የግሥ ምልክት’ (^ጥ – የሚጠብቅ፣ ^ላ – የሚላላ) በማለት ያስረዳል።

መምህር ክፍሌ ግሳቸውን ለመስራት ሲነሱ በቤት መምቻ ፊደል የተደረደረውን የዘመኑን የቅኔ ቤት ግሳቸውን በመያዝ ነው።

የቅኔ ቤት ግስ በቤት መምቻ ፊደል መሰደሩን እንዲሁም በአማርኛ ሞክሼ ፊደላት የሚባሉት መዳበላቸው ስላልተስማማቸው በአዲስ መልክ አዲስ ግስ ይሰራሉ። ከEMML 2335 መረዳት እንደምንችለው የቅኔ ቤት ግሱን ወስደው፣ አብረው የተዳበሉትን (ሀ፣ሐ፣ኀ)፣ (ሠ፣ሰ)፣ (አ፣ዐ) እና (ጸ፣ፀ) መለያየት ይጀምራሉ። ከያንዳንዱ ቤትም በ ‘ሀ’ የሚጀምሩትን ለብቻ፣ በ ‘ለ’ የሚጀምሩትን ለብቻ …. አድርገው ግሱ በመድረሻ ፊደል መደርደሩን ትቶ በመነሻ ፊደል መሰለፍ ይጀምራል።

አንድ ግስ የሚደረደረው በቀደማይ (ያለቀ ድርጊት – ‘ኖረ’) አንቀጹ ሲሆን፣ በመቀጠልም እዛው መስመር ላይ ካልኣይ (ያላለቀ ድርጊት – ‘ይኖራል’) እና ሣልሳይ አንቀጾች (ዘንድ/ትእዛዝ ‘ይኖር ዘንድ/ይኑር’) ነው። ከዚያም የግሱ አርእስት (ንዑስ አንቀጽ – ‘መኖር’) ይከተላል። ግሱም የሚተረጎመው በግሱ አርእስት መሠረት ነው።

ሀለ^ጥወ፣ ይሄሉ፣ የሀሉ፣ ሀልዎት – መኖር

በመቀጠልም ሣልስ ውስጠ ዘ (‘ኗሪ’) እና ሌሎች ዘሮች (ዘመድ፣ ሳቢ፣ ጥሬ፣ መ ስም) ይተረጎማሉ። ግሱ አድራጊና ተደራጊ አምዶችም ካሉት (‘አኖረ’ ‘አስኖረ’ ‘ተኖረ’) እዛው ተተርጉመው ዘሮቻቸውም (‘ኑሮ’ ‘አኗኗር’) ይቀርባሉ።

ሀላዊ፣ ዊት – ነዋሪ

ሀላውያን፣ ያት – ነዋሮች፣ የሚኖሩ

ሳድስ ውስጠ ዘ (ህልው ‘የሚኖር’) እና በሳድስ የሚጀምሩ ዘሮች (‘ህላዌ’ ‘ህልውና’) ግን በፊደል ተራቸው ሳድስ ፊደሉ (‘ህ’) ላይ ይደረደራሉ።

ህሉና – አነዋዎር

ህሉት – የምትኖር

ህልው – የሚኖር

ህልዋን – የሚኖሩ

ህልዋት – የሚኖሩ፣ ኑዋሮች

ህላዌ – አነዋዎር፣ አካል፣ ባሕርይ

ህልውና – አነዋዎር

በመቀጠልም የቃሉን አጠቃቀም ከግእዝ ሥነጽሑፍ በመጥቀስ ከትርጉሙ ይዘታዊ ዐውድ ጋር ያቀርባሉ።

፫ ህላዌ በአካላት፣ ፩ ህላዌ በመለኮት – አነዋዎር ሲል

ኢሐመ በህላዌ መለኮቱ – ባህርይ ሲል

አበዊነ ሰመይዎሙ ለህላውያት አካላተ – አካል ሲል።

መምህር ክፍሌ ለአብዛኛው ግሶች (ከ50 በመቶ በላይ) ምስክር ወይ ጥቅስ ይቀርባሉ። በብዛት ግን ጥቅሶቹ ከየት እንደሆኑ አይነግሩንም። ከመጽሐፍ ቅዱስ ውጭ የሆኑትን የተወሰኑትን ግን ምንጫቸውን ያቀርባሉ፣ ለምሳሌ መጽሐፈ ምሥጢር፣ ጾመ ድጓ፣ አቡሻክር … የመሳሰሉትን።

በተጨማሪም መዝገበ ቃላቱ በተሻለ መልክ እንዲነበብ አንዳንድ ማመላከቻዎችን አስገብተዋል።

በቊሙ – ትርጉሙ ካማርኛ አንድ ሲሆን።

ምሳሌ፣ ሃይማኖት – በቊሙ

ጥሬ – ከድሮ የቃላት ዝርዝር (ጥሬ ኦሪት፣ ጥሬ ነገሠት) ሲገኝ፣

ምሳሌ፣ ሐመድ – በጥሬ ኦሪት መድልው ይለዋል።

ቦ – ሌላ አጻጻፍ ሲኖረው፣

ምሳሌ፣ ሐሔሬኤል – ቦ ሐኤሬኤል

ቋንቋ ምንጭ – አብዛኛው ጊዜ አረብኛ፣

ምሳሌ፣ ህላል – ሠርቀ ወርኅ (አረብ)

የግስ ቤት – ከ32 የግእዝ “ሰራዊት” ውስጥ በየት እንደሚመደብ

ምሳሌ፣ ለሐወ – የባልሐ ቤት ነው።

እንደ አለቃ ኪዳነ ወልድ ገለጻ መምህር ክፍለ ጊዮርጊስን ለመዝገበ ቃላት ሥራ ያነሳሳቸው ምንም እንኳ የዲልማን ሥራ (“Lexicon Linguae Aethiopicae” 1865) ነው ቢሉንም፣ የመምህር ክፍሌ ግስ በቃላት አመራረጥና አፈታት እንዲሁም በጥቅስ ምርጫው የራሱን መንገድ የቀየሰ ይመስላል።

የመምህር ክፍሌ “ግስ” ከዲልማን የግእዝ-ላቲን “ሌክሲኮን” እንዲሁም ከአለቃ ኪዳነ ወልድ “መዝገበ ቃላት” ጋር በተወሰኑ መስፈርቶች ከታች በሰንጠረዦች ተነጻጽሯል።

የሆሄ ቅደም ተከተል – አገራዊ እንዲሁም የሳባ ቋንቋ የሚጠቀመውን “ሀ ለ ሐ መ” የፊደል ተራ ወይስ አረብኛና ዕብራይስጥ (እንዲሁም ግሪክና ላቲን) የሚጠቀሙትን “አ በ ገ ደ” ተራ እንደመረጠ ያሳያል።

የግስ ማግኛ ዘዴ – አንድን ቃል (ግስ፣ዘር) ለማግኘት በግሱ ኀላፊ ጊዜ (ቀዳማይ አንቀጽ) ወይስ በሌላ (አርእስት) እንደተመረጠ ያሳያል። ለምሳሌ “ጻፈ” የሚለውን ግስ ብናይ ኀላፊ ጊዜ ጸሐፈ ሲሆን አርእስት ደግሞ ጽሒፍ፣ ጽሒፎት – መጻፍ ነው።

የግስ ዘሮች አቀማመጥ – ከግስ የሚገኙ ዘሮች አብረው ይደረደራሉ ወይስ በተለያየ ቦታ ይገኛሉ? ለምሳሌ ጸሐፈ (ጻፈ) ከሚለው ግስ ጸሓፊ፣ ጽሑፍ፣ መጽሐፍ፣ ጽሕፈት … የመሳሰሉ ዘሮች የት የት ተደርድረዋል?

ጥቅስ – የአንድን ቃል አጠቃቀም ለማሳየት ጥቅስ፣ ምስክር ይቀርባል ወይ?

ነባርና ግስ – ለነባር ቃላት ግስ ይፈለጋል ወይ? ለምሳሌ በተለምዶ ሀገር የሚለው ቃል ግስ የለውም። አለቃ ኪዳነ ወልድ ግን ሀገረ የሚል ግስ ያቀርባሉ።

የቋንቋ ንጽጽር – ቃሉ ከተዛማጅ ቋንቋዎች ጋር ይነጻጸራል ወይ?

.

.

.

ማሳረጊያ

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ በ1870 ዓ.ም አካባቢ ያዘጋጁትን “ግስ” በሕይወታቸው መጨረሻ በ1900 ዓ.ም ለተማሪያቸው ለኪዳነ ወልድ ክፍሌ በአደራ መልክ እንዲህ ብለው አስረከቡ፣

“የጐደለውና የጠበበው ኹሉ መልቶ ሰፍቶ ሊጣፍ ፈቃዴ ነው። ከሌላው ንግድ ይልቅ ይህን አንድ መክሊት ለማብዛትና ለማበርከት ትጋ። ዘር ኹን፤ ዘር ያድርግኽ፤ ካላጣው ዕድሜ አይንፈግኽ፤ ለሀገርኽ ያብቃኽ።”

አለቃ ኪዳነ ወልድም የፊደሉን ተራ ቀይረው (‘ሀ ለ ሐ መ’ ወደ ‘አ በ ገ ደ’)፣ ረጅም ሰዋስው አስገብተው፣ መዝገበ ቃላቱንም አስፋፍተው አጠናከሩት። እሳቸውም በሕይወታቸው መጨረሻ ለተማሪያቸው ለደስታ ተክለ ወልድ በአደራ በ1936 ዓ.ም አስተላለፉ።

ደስታ ተክለ ወልድም የተሰጣቸውን መዝገበ ቃላት አርመውና አስተካክለው በ1948 ዓ.ም መጽሐፈ ሰዋስው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ ብለው በመሰየም በአርቲስቲክ ማተሚያ ቤት አሳተሙት … ይህ እንግዲህ ሌላ ታሪክ ነው፤ ታሪኩንም ወደፊት በአንድምታ ለማቅረብ እንሞክራለን።

.

ኅሩይ አብዱ

ግንቦት 2009 ዓ.ም

“ጉባኤው”

ከበዕውቀቱ ሥዩም

.

[በደራሲውመልካምፈቃድለአንድምታየቀረበ]

.

(በበዕውቀቱ ድምፅ ሲተረክ ለማዳመጥ)

መሳፍንት እየተፈራረቁ በነገሡበት ዘመን ንጉሥ አሊጋዝም የድርሻቸውን ገዙ። በዘመናቸውም ብዙ እኩይና ሠናይ ክስተቶች ታዩ። እኔ ትሑት ጸሐፌ ትእዛዛቸው ከሰማሁትና ከአየሁት መካከል የመረጥኩትን ተረክሁ።

በዚያን ዘመንም ሀገራችን በድርቅ ተመታች።

የሰማይ ግት ነጠፈ።

መሬት ፍሬ ነፈገች።

ሕይወት ያለ ፍሬ፣ ያለ ቅጠል ቆመች።

አልጋዎች ቃሬዛ ሆኑ።

ግርማዊ ጃንሆይም መፍትሔ ፍለጋ ሊቃውንትን በአዋጅ ጠርተው በየዕለቱ ጉባኤ ያደርጉ ጀመር። በዘመኑም ሰዎችን የሚያሰባስባቸው ጉባኤና ቀብር ሆነ።

ከዕለታት በአንዱ ቀን የተመረጡ ሊቃውንት የንጉሡን አዳራሽ ሞልተውት ነበር።

ግርማዊ ጃንሆይ የፀሐይ ሽራፊ በመሰለ ዙፋናቸው ላይ ተቀምጠው ተደምጦ በማይጠገብ ድምፃቸው ይናገሩ ጀመር።

“ወገኖቼ! ሊቃውንት! ጠቢባን!

“… እንደምታዩት በአገራችን በየጊዜው አስፈሪ መአት እየተላከብን ነው። የዚህ ምክንያት ምንድነው? ራብን እንዳይመለስ አድርገን ለማባረር በምን አኳኋን መሥራት አለብን? ይሄ የሕይወት የህልውና ጉዳይ ነው … እስካሁን አስራ ሁለት ጊዜ ተሰብስበናል … አስራ ሁለት ጊዜ ሊቃውንት! … ዛሬ ግን ጉዳዩ እልባት ማግኘት አለበት። ይሄን ጥያቄ ሳንመልስ ከዚህ አዳራሽ ንቅንቅ ማለት አንችልም። ሊቃውንት ናችሁ! … መላችሁን ወዲህ በሉ!”

ፀጥታ የእያንዳንዱን አንደበት ሸበበው።

“በሉዋ ሊቃውንት! … የምን መለጎም ነው?” ከማለታቸው ከፊት ከተኮለኮሉት አንዱ ተነሳ። ወገቡን ቆልምሞ እጅ ነስቶ ሲያበቃ “ጃንሆይ እኔ …” ብሎ ሊቀጥል ሲል ድምጡ በፍርሀት ደከመበት።

ጃንሆይ ለማበረታታት ራሳቸውን ሲወዘውዙለት “እህህ!” ብሎ ጉሮሮውን አፅድቶ ገባበት።

“እሺ እንግዲህ እኔ ነጋድራስ የትምጌታ ነው ስሜ … የእናቴና የእናቴ ዘመዶች መሸሻ ብለው ይጠሩኛል። ወላጅ አባቴ ዋልድባ ተመግባቱ በፊት የፈጻሜ መንግሥት ተክለ ጊዮርጊስ አማካሪ ነበር። የሱ ታናሽ ወንድም ደሞ …”

የሊቃውንቱ ዝምታ ወደ ጉርምርምታ ተለወጠ …

“እንግዲህ ስለ ራሴ ይህንን ታልሁ … ወደ ዋናው አሳቤ እገባለሁ። እንግዲህ ተዚህ ቀደም በእርስዎና በአባቶቻችን ፍቃድ ለንግድ በተለያዩ አገሮች ተመላልሻለሁ። ለመሆኑ የት የት ሄደሃል የሚለኝ ታለ የሄድሁባቸው ሀገሮች የሚከተሉት ናቸው። ታምስት ዓመት በፊት ሰማይን የሚታከኩ፣ ዓለምን የማረኩ ቢራሚዶች ባሉባት ግብጥ ነበርሁ። ተዚያም አስከትዬ የነውጠኛው እስክንድር አገር በሆነችው መቄዶንያ ከራርሜ ወደ ፋርስ ተሻገርሁ! … ተፋርስ ወደ ኑብያ ተኑብያም …”

“ማነህ ነጋድራስ?” አሉ ጃንሆይ ትዕግሥታቸው አልቆ …

“ነጋድራስ ነው ያልከኝ? አዎ ነጋድራስ … እኛ እዚህ ወርቅ ጊዜያችንን ቆጥበን የምንሰበሰበው ያንተን የዙረት ታሪክ ለማድመጥ አይደለም። እኛ ያስጨነቀን ጉዳይ ራብ ነው፤ በራብ ጉዳይ ላይ መላ ካለህ መላህን ወዲህ በል! … አለበለዚያ ላሁኑ ይቅር ብለንሃል። ወደ ጥግህ ተመለስ …”

“ጃ! … ጃንሆይ …” አለ ነጋድራስ የወረዛ ግንባሩን ባይበሉባው እየፈተገ …

“እንግዲህ መንገዴን ስቼ ንግግሬን እንደ ባልቴት አስረዝሜ ተሆነ በውነቱ ግሣፄ የሚገባኝ ግም ሰው ነኝ። በውነቱ እኒያን ትልልቅ ሀገሮች መጥቀሴ ለከንቱ ውዳሴ ብዬ አልነበረም። ዘላንነት እጣ ፈንታ እንጂ ክብር እንዳልሆነ አውቃለሁ … ይህን ስል ጉዳዩን ረስቼ ሳይሆን በእኝህ ሀገሮች በነበርኩበት ግዜ የቀሰምኩትን ጥበብ ለማካፈል አስቤ ነው …”

በጃንሆይ ፊት ላይ ወገግታ ታዬ።

“እንዲያ አትለኝም?!” አሉ በደስታ በተቃኘ ድምፅ …

“እንዲህ ያለውን ሊቅ ነው በመብራት ስንፈልግ የቆየን … በል እስቲ የምታውቀውን ንገረን! …”

“ጃንሆይ ሺህ ዓመት ይንገሱ!”

እንደገና ታጥፎ እጅ ነሳ።

“እንግዲህ አስቀድሜ ወንዞቻችን ስለምን አገር አቋርጠው እንደሚነጉዱ እገልጣለሁ። ለጥቄ እንዴት አድርገን አናሳ ወንዞችን መገደብ እንደምንችል አብራራለሁ። ያንን አንድ ባንድ ታስረዳሁ በኋላ መስኖ በምን አኳኋን እንደምናበጅና …”

“ምን ሆናችኋል?” አሉ ጃንሆይ “መሪጌታ ስነ ኢየሱስ! … ምንድር ነው ነገሩ? ቅር ያለህ ትመስላለህ!”

በገፈጅ የሚያክል አዳፋ ጥምጣም አናታቸው ላይ የደፉት መሪጌታ ስነ ኢየሱስ ብድግ ብለው እጅ ነሱ። ከዚያም ጣዝማ ያበጀችው ሽንቁር በመሰለው አንድ ዓይናቸው ጃንሆይን ሽቅብ እየተመለከቱ፣

“እኔ እንኳን ቅር ያለኝ የነጋድራስ ነኝ ባዩ የቋንቋ አጠቃቀም ነው!” ከማለታቸው

“እንዴት?” ጃንሆይ ተቀበሏቸው።

“እንዴት ማለት ጥሩ ነው፤ ሊቁ አባታችን ጃንሆይ!” አሉ መሪጌታ

“ወንድሜ ነጋድራስ አውቆ በድፍረት ይሁን ሳያውቅ በስሕተት እንጃ የታፈረውን የተከበረውን ቋንቋችንን ሲዘነጣጥለው ባይ እንባዬ መጣ! ሆድ ባሰኝ! ቁጭት ልቤን መዘመዘው! … አላስችል አለኝ …” እንደ ማልቀስ ቃጣቸው።

“… በመዠመሪያ ጅረት ማለት ሲገባው አናሳ ወንዝ አለን። ዝም አልነው። እሱ ግን ይህንን ሳያርም ሌላ ገደፈ። ቀጥዬ ማለት ሲገባው ለጥቄ ብሎ ተናገረ። በዚህ መች አብቅቶ! መስኖ ለመጥለፍ እል ብሎ መስኖ ማበጀት ብሎ አረፈ። እንግዲህ ይህን ዝም ብሎ ማለፍ እንደምን ይቻላል?”

ግራ ቀኙን ባይናቸው ገመገሙት።

ዝምታውን “አበጀህ” በሚል ተረጐሙት።

“ጃንሆይ! … አሳምረው እንደሚያውቁት የህዝብ አንድነት መሠረት ቋንቋ ነው። የሰናዖር ሥልጣኔ የፈራረሰችው በቋንቋ ቅየጣ ምህኛት ነው! የቋንቋ ቅየጣስ ሰዋስውን ባልባሌ ሁኔታ ከመጠቀም የሚመጣ አይደለምን? … መቸም የቋንቋ ሊቅ ለመሆን የግድ ሰዋስው ጥበብ መማር አለብን እያልኩ አይደለም። አስተዋይ አድማጭ ለሆነ ቢያንስ የጃንሆይን ንግግር ለሁለት ሰዓት ያህል ማድመጥ የተባ አንደበተኛ አያረግም? … አያረግም ወይ ሊቃውንት? …”

“እስቲ ይሁንልህ” በሚል ምልክት ሊቃውንት ራሳቸውን ወዘወዙ።

“ስለዚህ እንደኔ እንደኔ የቋንቋ ችግር አለብን። ይሄንን የቋንቋ ችግር ታልፈታን እንደ ሰብአ ባቢሎን እንደምንፈታ ጥርጥር የለውም! …”

“እህ! … እህ! …… እህ! …….”

አሉና ጃንሆይ ራሳቸውን ናጡ።

“ማነህ? … ነጋድራስ … ነጋድራስ ነኝ ነው ያልከኝ? … አዎ ነጋድራስ ተቀመጥ እስቲ!”

(ለካ ነጋድራስ ያንን ሁሉ በትር የተቀበለው በቁሙ ነው)

“እስቲ መሪጌታም ይቀመጡ … ለነገሩ እኔም በቋንቋችን ውስጥ ያለውን ጉድለት ጉዳይ ሲከነክነኝ ነው የቆየ! … መሪጌታ እንዳሉት የቋንቋ ችግር ጊዜ የሚሰጠው አይደለም። የቋንቋችን ችግር ተየት የመነጨ ነው? በምንስ አኳኋን ሊታረም ይችላል? ሊቃውንት በሞሉባት አገር ይሄንን ሳንመልስ ተዚህ አዳራሽ ብንወጣ የሚያፍረው መከረኛው ህዝባችን ነው … በሉዋ ሊቃውንት! መሪጌታ ተርስዎ ልጀምር መሰል?!”

“ጥሩ እንግዲህ ……..” አሉ መሪጌታ

“በርግጥ በዚህ ጉዳይ ላይ በደንብ ባውጠነጥን ብዙ በተናገርሁ! … ይሁን እንጂ አሁንም ቢሆን የቋንቋን ችግር የምንፈታው እንደ ተክለ አልፋ ያሉትን የሰዋስው መምህራን ከፍልሰት ስንታደግ ነው ባይ ነኝ …”

“ተክለ አልፋ ምን ሆነ?”

“አዬ ጃንሆይ ተሚያስተምርበት ደብር አሳደዱትኮ!”

“ተክለ አልፋን?”

“እንዴት ያለውን ሊቅ ጃንሆይ!”

“እኮ ለምን?!”

“ምን አውቃለሁ ጃንሆይ ምህኛቱማ ዝምታ ነው!”

“ነው?” አሉ ጃንሆይ ነገር በገባው ሰው ቋንቋ …

“ለነገሩስ የሊቃውንትን የፍልሰት ወሬ ታንድም ሁለት ጊዜ መስማቴን እኔም አልሸሽግም። ጉዳዩ እንዲህ ስር የሰደደ መሆኑ ግን አሁን ነው የተገለጠልኝ። መቼም የጅሎች ሁሉ በኩር ታልሆን በቀር በነግ እናቆየዋለን ብዬ አላስብም። ሊቃውንቶቻችን የሚፈልሱበት ምህኛት ምንድነው …? ማነው የሚያፈልሳቸው? … ነገሩን ተስር መሠረቱ ለማድረቅ ምን ማድረግ ይገባናል …? መልሱልኝ ሊቃውንት! …”

“ጃንሆይ” አሉ መሪጌታ …

“በኛ አገር ጠቢብ መሆን አብሪ ትል መሆን ማለት ነው። አብሪ ትል ከሌሎች ትሎች የሚለየው ገላው እንደ ፍም ማብራቱ ነው። ታዲያ ብላቴኖች በጨለማ ሲያበራ ሲያዩት በገዛ ብርሃኑ ተመርተው ይመጡና አንስተው ይጨፈልቁታል። ለጠላቶቹ መንገድ ከማሳየት አልፎ የገዛ ብርሃኑ ለምንም አይጠቅመውም።”

“ተክለ አልፋ የተባረረው ንዋየ ቅዱሳት መዝብሮ ነው! … ጃንሆይ!”

አለ አንድ ከግራ ጥግ ተወርውሮ የመጣ ሻካራ ድምፅ

“ምን?”

ጃንሆይ ገነፈሉ።

“ጃንሆይ በደካማው ሥጋዬና በጠልጣላዋ ነፍሴ እምላለሁ። ተክለ አልፋ የሳር ውስጥ እባብ ነው። የሥነ ፍጥረትን መጽሐፍ ሸሽጎ ሊወጣ ሲል እኮ ነው ለቀም ያረግነው!!”

“እኮ ተክለ አልፋ?!”

“ማን ያምናል ጃንሆይ! …”

“ተነአህያው ሞተልሽ!” አሉ ጃንሆይ ተስፋ መቁረጥ በቃኘው ድምፅ …

“አልቀናል በሉኛ! እንግዲህ ንዋየ ቅዱሳቱ ተዘርፈው ከወጡ ምን ቀረን? እኛስ አለን ወይ? … ህልውናችንንኮ ነው የመዘበሩት … እኛስ ተንግዲህ ማን ተብለን ልንጠራ ነው? በምን በኩል ኢትዮጵያውያን ነን እንበል? … ጎበዝ እዚህ ላይማ ዋዛ የለም …!

“ተቀመጥ መሪጌታ … በሉ ሊቃውንት ይህን ጉዳይ መልሱልኝ። ይህንን ሳንፈታ ብንወጣ ያባቶቻችን ዐፅም እሾህ ሆኖ ይወጋናል! … በሉ እንጂ ምሁራን!”

እዚህ ላይ እኩሌቶች ሊቃውንት አዛጉ።

አንጎላጁ።

ይኼኔ ነው ከኋላ ከተቀመጡት አረጋውያን ሊቃውንት መካከል አንደኛው የተነሱ።

እኒህ ሊቅ እድሜም ጥበብም የጠገቡ እንደሆነ ስለተመሰከረላቸው ሲነሱ ዓይን ሁሉ ወደሳቸው መጣ።

“ግርማዊነትዎ ፍቃድዎ ከሆነ ብናገር …”

“ቀጥሉ” አሉ ጃንሆይ።

“የተከበሩት ጃንሆይ! …” አሉ የአቡየ ገብሬን የመሰለ ረዥም ፂማቸውን እየላጉ።

“አያሌ ሀያላን በሀገሬ ላይ ተፈራርቀው ሲነግሱ አይቻለሁ። በዚች እፍኝ በማትሞላ እድሜዬ የብዙዎች አማካሪ የመሆን እድልም አጋጥሞኛል! እኔ እንደታዘብኩት ከድርቅና ከቸነፈር በላይ ይችን አገር ያደቀቃት ጉባኤ ነው። ጉባኤ ምን አተረፈልን? ተሰብስበን እንወጥናለን። ወጥተን እንበተናለን። ስለዚህ ከሁሉ አስቀድሞ የዚህ ቢታይ ደግ ነው ባይ ነኝ …”

ጃንሆይ ለጊዜው ምንም አላሉም። አርምሟቸው ግን ጊዜ አልፈጀም።

“አዬ ጉድ …” አሉ በመዳፋቸው ጭናቸውን እየጠበጠቡ …

“እንዲህ ልክ ልካችንን ንገሩን እንጂ … ለነገሩስ አገሩ በጠቢብ እንደማይታማ አውቃለሁ … ግና በእድሜ ያልተፈተነ ጥበብ የገደል ማሚቶ ነው! ለመናገርማ ብዙዎች ሲናገሩ ቆይተው የለምን?

“እንዲህ የንስር ዓይን የታደሉ ብስል ሊቅ ግን ተሰውሮብን የነበረውን ጥበብ ገላለጡት! ልክ ነው! ትልቁ የኛ ራስ ምታት ጉባኤ ነው። ጉባኤያችን ለምን ፍሬ አጣ? እንዴት ፍሬ ይኑረው? ይህንን ነው መነጋገር! ይህንን ተነጋግረን ታልፈታን ከዚህ ጉባኤ ንቅንቅ አንልም! ነቃ በሉ እንጂ ሊቃውንት!”

ተፈጸመ ዝንቱ መጽሐፍ።

ጉባኤው ግን ቀጠለ።

.

.

በዕውቀቱ ሥዩም

.

[በደራሲው መልካም ፈቃድ ለአንድምታ የቀረበ]

[ምንጭ] – “በራሪቅጠሎች” (፲፱፻፺፮)፤ ገጽ 65-72።

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ (1817 – 1900)

በኅሩይ አብዱ

 .

በ1948 ዓ.ም በአዲስ አበባ “መጽሐፈ ሰዋስው ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ” የተሰኘ አዲስ መጽሐፍ በገበያ ዋለ። ይህ የግእዝ-አማርኛ ሰዋስው እና መዝገበ ቃላት የሦስት ትውልድ ሊቃውንት የምርምርና የትጋት ውጤት ሲሆን ላለፉት ስድሳ ዓመታት ዋነኛው የግእዝ ቃላት መፍቻ ሆኖ አገልግሏል። እስከዛሬ ድረስም ቢሆን በአገራችን ምትክ የሚሆነው መጽሐፍ ሊገኝለት አልተቻለም።

በዚህ ጽሑፍ የዚህን ዕጹብ መዝገበ-ቃላት ሥራ ወጣኝ የነበሩትን የመምህር ክፍለ ጊዮርጊስን የሕይወት እና የድርሰት ታሪክ አቀርባለሁ።

.

ተማሪነት (1817 – 1842)

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ግንቦት 14፣ 1817 ዓ.ም በአንኮበር ተወለዱ። ከአርባ ቀንም በኋላ በሰኔ 23 ስለተጠመቁ ሰማዕቱ ጊዮርጊስን ለመዘከር ስማቸው “ክፍለ ጊዮርጊስ” ተባለ። አለቃ ኪዳነ ወልድ ክፍሌ እንደጻፉልን መምህር ክፍሌ አንኮበር ቢወለዱም አብዛኞቹ ዘመዶቻቸው ከሐር አምባ ናቸው (“አንኮበር ይእቲ ምድረ ሙላዱ ወሐር አምባ ርስተ ነገዱ።”)

አለቃ ኪዳነ ወልድ እንደሚነግሩን መምህር ክፍሌ የሕይወታቸውን የመጀመሪያ ሃያ አምስት ዓመታት ያሳለፉት በሸዋ ሲሆን አብዛኛውን የቤተ ክርስትያን ትምህርት የተማሩትም በዚሁ ወቅት በአንኮበር ነበር። ይህም ማለት ከመሠረታዊው ንባብና ጽሕፈት በመጀመር ዜማ ቤት፣ በመቀጠልም ቅኔ ቤት ገብቶ መማር ነው። የሚቀጥለው ደረጃ የአንድምታ (መጻሕፍት ቤት) ትምህርት ሲሆን፣ ለዚህም ጠለቅ ያለ የግእዝ ሰዋስው እውቀት ያስፈልጋል።

የግእዝ ሰዋስውን አገባብ እና የቅኔ መንገድ በመማር የቅኔ መምህርነት ደረጃ መድረስ ለአዲሱ የአንድምታ ትምህርት ጥሩ መሠረት ይሆናል። ተማሪው መጻሕፍት ቤት ገብቶ በመጀመርያ የሐዲስና የብሉይ ኪዳን መጻሕፍትን ትርጓሜ (አንድምታ) በቃል በመያዝ ይማራል። በመቀጠልም የመጻሕፍተ ሊቃውንትን (ቄርሎስ፣ ዮሐንስ አፈወርቅ፣ ሃይማኖተ አበው፣ ፍትሐ ነገሥት …) ትርጓሜ ይማራል። ፍላጎት ያለው ተማሪም በተጨማሪ የመጻሕፍተ መነኮሳትን (ማር ይስሐቅ፣ ፊልክስዮስ፣ እና አረጋዊ መንፈሳዊ) አንድምታ በመማር የመጻሕፍት ቤትን ትምህርት ያጠናቅቃል።

በ1830ዎቹ እና 1840ዎቹ በአንኮበር በንጉሥ ሣህለ ሥላሴ አሰባሳቢነት ታላላቅ ሊቃውንት ይገኙ ነበር። መምህር ክፍለ ጊዮርጊስም ከላይ የተጠቀሱትን ትምህርት ዓይነቶች እዛው በአንኮበር በመጀመሪያ ሳያስኬዱ አልቀሩም። በሃይማኖትም ረገድ፣ ለደቀ መዝሙራቸው ለኪዳነ ወልድ እንደነገሩት “የጸጋ ልጆች” ትምህርትን በሕፃንነታቸው ያስተማሯቸው ዓይነ ስውሩ መምህር ወልደ ሥላሴ ናቸው።

.

 መምህርነት (1842 – 1867)

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ቀጣዩን ሃያ አምስት ዓመታት በተለያዩ የትምህርት ማዕከሎች እንዳሳለፉ አለቃ ኪዳነ ወልድ ይገልጻሉ (“ … ወዕሥራ ወኀምስቱ ዓመት በብሔረ ጐዣም ወዐምሐራ፣ በላስታ ወበቤጌምድር፣ በጐንደርሂ ወበስሜን፣ በትግሬሂ ወበሐማሴን።”) በዚህ ዘመን የታወቁት የአንኮበር ሊቃውንት (እነ አለቃ ሥነ ጊዮርጊስ፣ አለቃ ተክለ ጽዮን፣ እንዲሁም መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ) ከሞጣው ጊዮርጊሱ አራት ዓይና ጐሹ ተምረው በብሉይ ኪዳን መምህርነት እንደተመረቁ ይነገራል። የተማሩበትም ዘመን በደጃች ተድላ ጓሉ ጊዜ እንደመሆኑ እስከ 1850ዎቹ አጋማሽ ባለው ዘመን የነበረ ይመስለኛል።

ከአራት ዓይና ጐሹ ተምረው እንደጨረሱ የመምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ጓደኛ ባለቅኔው ተክለ ጽዮን ዲማ ወርደው ቅኔ አስተማሪ ሲሆኑ፣ እሳቸው ደግሞ ወደ ጐንደር አቀኑ። እዛም ከታላቁ ሊቅ ከግምጃ ቤት ማርያሙ ከወልደአብ ወልደሚካኤል ዘንድ የአንድምታ ትምህርታቸውን (መጻሕፍተ ሐዲስና ሊቃውንትን) አስኬዱ።

ከዚህም በኋላ ስለ መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ያለን መረጃ በአንኮበር ሚካኤል በሚገኝ ብራና ላይ ያለው የቤት ሽያጭ ውል ነው። ይህም ውል፣ “ይመር ጐጅ ለቄስ ክፍለ ጊዮርጊስ በ፫ ብር ከ፰ ጨው ሁለት ቤት ሸጠዋል” ይላል።

ውሉ የተጻፈው በአጼ ቴዎድሮስ መንግሥት (1847-1860 ዓ.ም) በዘመነ ማቴዎስ ነው። ይህም ውሉ የተፈጸመበትን ዓመት 1849፣ 1853 አሊያም 1857 ዓ.ም. ያደርገዋል። መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ በጐዣም እና በጐንደር ከአስር እስከ አስራ አምስት ዓመት በትምህርት ሊያሳልፉ ስለሚችሉ ውሉ የተፈጸመበት ዘመን በ1853 ወይም በ1857 ቢሆን የበለጠ ያሳምናል።

ከጐዣም እና ጐንደር ቆይታቸው በኋላ ሁለቱ ጓደኛሞች (ተክለ ጽዮን እና ክፍለ ጊዮርጊስ) የብሉያትን አንድምታ አንኮበር ተመልሰው ማስተማር እንደጀመሩ አለቃ ኪዳነ ወልድ ይናገራሉ። ለምን ያህል ጊዜ አብረው እንዳስተማሩ ባይታወቅም፣ አንደኛው ኦሪት ዘፍጥረትን ሲተረጉም ሌላኛው የመጽሐፈ ነገሥትን አንድምታ እንደሚያስተምር፣ አንዱ ትንቢተ ኢሳይያስን ሲተረጉም ሌላው የትንቢተ ኤርምያስን አንድምታ እንደሚያስኬድ አለቃ ኪዳነ ወልድ ይነግሩናል።

ከዚህ ቀጥሎ ስለ መምህር ክፍሌ የምናገኘው መረጃ አለቃ ኪዳነ ወልድ ስለ “መጽሐፈ ሕዝቅኤል” ዘርና ትርጓሜ ፍለጋ ከመምህራቸው ሰምተው አንድ መጽሐፈ ሕዝቅኤል ብራና ላይ (አሁን በኢየሩሳሌም በደብረ ገነት ቤተ መጻሕፍት የሚገኝ) በጻፉት መቅድም ውስጥ ነው። በዚህም ጽሑፍ ላይ እንደሚተረከው የመጽሐፈ ሕዝቅኤል ትርጓሜ ትምህርት በአገሪቱ ውስጥ የሚሰጥበት ብቸኛ ቦታ ጐንደር ሆኖ ነበር። በጐንደርም ያሉት የአንድምታ መምህራን ትምህርቱን በድብቅ ቤት ዘግተው ለብቻቸው በማድረጋቸው እነሱ በተለያየ ምክንያት ሲሞቱ ትምህርቱም አብሮ ጠፋ። መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ እንደሚሉት፣

“የብሉይ፣ የሐዲስ፣ የሊቃውንትና የመነኮሳትን ትርጓሜ ትምህርት እንደጨረስኩ የነቢዩ ሕዝቅኤልን መጽሐፍ ፍለጋ አድባራትን፣ ገዳማትን፣ ደሴታትን ሳስስ ምንም አላረፍኩም።”

በዚህም ምክንያት መምህር ክፍሌ ‘ትክክለኛው’ ሕዝቅኤልን ፍለጋ ወደ ስሜን ወደ ደረስጌ ማርያም ያመራሉ። እዛም ሁለት የሕዝቅኤል መጽሐፎች ያገኛሉ። ብራናዎቹ ግን አላስደሰቷቸውም፣ በተለይ አንደኛው ብዙ የተቆራረጠና የተደላለዘ ነበር። ነገር ግን በመጽሐፈ ሕዝቅኤል ገለጻ ታላቅ ቦታ ያለውን “ሥዕለ ኤስከዴሬ” እና ትርጉሙን የያዘ አንድ ጥራዝ ስላገኙ ልክ የተቀበረ ሳጥን እንዳገኘ ሰው በመደሰት ጥራዙን በሞላ ገለበጡት። ይህ የመጽሐፈ ሕዝቅኤል ፍለጋ ጉዞ ወደሚቀጥለው የሕይወታቸው ምዕራፍ ይወስደናል።

.

 ስደት (1867-1878)

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ የመጽሐፈ ሕዝቅኤል ብራናን በማሰስ ላይ እንዳሉ የታላቁ ሊቅ የአለቃ ወልደአብ መጻሕፍት በከረን እንደሚገኙ ይሰማሉ። በዚህም ምክንያት ለሚቀጥሉት አስራ አንድ ዓመታት መጠለያ ወደሚሆናቸው ወደ ምጽዋ እና ከረን ካቶሊክ ሚሽን (ቤተ አፍርንጅ) ያመራሉ።

በከረንም ተስተካክለው የተጻፉ፣ ያልተቆረጡ፣ ያልተደለዙ ሁለት የመጽሐፈ ሕዝቅኤል ብራናዎችን አገኙ። ብራናዎቹንም በኋላ ለሚሰሩት የሕዝቅኤል አንድምታ ዘር እንዲሆን እንዳለ ገለበጡ። (ይህንንም “መጽሐፈ ሕዝቅኤል” ተማሪያቸው አለቃ ኪዳነ ወልድ አደራ ተቀብለው፣ የእብራይስጡንም ዘር አካተው በ1916 ዓ.ም ያትሙታል)

አለቃ ኪዳነ ወልድ ግን ለመምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ስደት ሌላም ምክንያት ያቀርባሉ። “መጽሐፈ ሰዋስው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ” መግቢያ ላይ ስለዚሁ ምክንያት ባጭሩ ጽፈው ነበር። ነገር ግን በ1948 ዓ.ም. መጽሐፉ ሲታተም አሳታሚው ደስታ ተክለወልድ ባልታወቀ ምክንያት ከመጽሐፉ አስቀርተውታል። ጽሑፉ እንዲህ ይል ነበር፤

“… የስደታቸውም ምክንያት ባጭር ቃል ይህ ነው። … ፬ኛው ሐፄ ዮሐንስ … መምህር ክፍሌንም እንደ ዋልድቤ እንግዳና እንደ ዙራንቤ እንግዳ እንደ መምህር ተክለ አልፋ ምላሳቸውን ለመቁረጥ፣ ለማሰር፣ ለመግረፍ፣ ወይም በጭራሽ ለመሰየፍ በግር በጥፍር ያስፈልጓቸው ነበሩና፤ በዚህ ምክንያት፣ ‘ከመሞት ይሻላል መሰንበት’፣ ‘ከመታሰር ይሻላል ማስተማር’ ብለው ምጽዋዕ ገብተው ከዚያ ሳይወጡ ፫ ዓመት ያህል ኑረዋል።”

እንግዲህ አለቃ ኪዳነ ወልድ እንደሚሉት፣ አፄ ዮሐንስ ግንቦት 1870 ዓ.ም. ባካሄዱት የቦሩ ሜዳ የሃይማኖት ጉባኤ የ“ጸጋ ልጆች” ከተሸነፉም በኋላ፣ ንጉሡ የ“ጸጋ” አስተሳሰብን ተከታዮች (የመምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ጓደኛን መምህር ተክለ ጽዮንን ጨምሮ) ያሳድዱ ስለነበር ከዚህ አደጋ ለማምለጥ መምህር ክፍሌ ወደ ምጽዋ ተሰደዱ።

ባለቅኔውም ተክለ ጽዮን የሁለቱን ጓደኛሞች የስደት ዕጣ በግእዝ መወድስ ቅኔ ዘግበው ነበር (ቅኔው ከነአማርኛ ትርጉሙ እነሆ)፤

በሰሚዐ ቃሉ ለሳውል ቢጸ ኤርምያስ 

ሠለስተ ዓመተ ኢነትገ አንብዕነ 

ለዝኒ ብካይ ሀገረ ሳውል ኢኮነ

ነግደ ወፈላሴ  

እስመ ሰብአ ቤቱ ለብካይ ንሕነ

ቀዳሚ ኀበ ለመድነ 

በላዕለ ትካዝ ትካዘ ወበላዕለ ሐዘን ሐዘነ  

ሶበሂ ተዘከርናሃ ለደብረ ሊባኖስ እምነ 

ህየ ውስተ አፍላጋ ነበርነ ወበከይነ 

እስመ ማየ ዕድሜነ ኀልቀ ከመ ንዘረው ኵልነ

መንፈቅነ በምሥራቅ እንዘ በምዕራብ መንፈቅነ።

.

“የኤርምያስ ጓደኛ የሆነው የጳውሎስን ቃል በመስማት፤

ሶስት ዘመን እንባችን አልጎደለም፤

ለዚህም ልቅሶ የጳውሎስ አገር እንግዳ አልሆነንም፤

የልቅሶ ቤተሰቦች ነንና፤

በትካዜ ላይ ትካዜን፣ በሐዘንም ላይ ሐዘንን ቀድሞ ከለመድን ዘንድ።

እናታችን ደብረ ሊባኖስንም በአሰብናት ጊዜ፤

በዚያ በወንዞች ተቀመጥንና አለቀስን፤

እኩላችን በምዕራብ እኩላችንም በምሥራቅ፤

ሁላችን እንድንበተን እድሜያችን አልቋልና።”

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስም በምጽዋ ከአቡነ ዮሴፍ ሳሉ ከረን በሚገኘው የካቶሊክ ሚስዮን የግእዝ መምህር እንዲሆኑ ይጠየቃሉ። በሀሳቡም ከተስማሙ በኋላ ኢየሩሳሌምን ተሳልመው ሲመለሱ ከረን ማስተማር ይጀምራሉ። በከረንም ቆይታቸው መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ከማስተማር በተጨማሪ የተለያዩ መጻሕፍት ዝግጅት ላይ ተሳታፊ ነበሩ።

በመጀመሪያ ያዘጋጁት መጽሐፍ የአባ ገብረ ሚካኤልን “መጽሐፈ ሰዋስው” ነበር። ከጥር 1871 እስከ ታኅሣሥ 1872 ዓ.ም. ባለው ጊዜ ውስጥ ከላዛሪስት ሚስዮን ማተሚያ ቤት የወጣው ይህ መጽሐፍ ስድስት ክፍሎች ነበሩት። የመጀመሪያው ክፍል “የርባታ ዓመል” ሲሆን (በአሁኑ ጊዜ ‘ርባ ቅምር’ ከምንለው ጋር ይቀራረባል) የተለያዩ የሰዋስው ደንቦችን ያስተምራል።

ሁለተኛው ክፍል “ሰዋስውና ቅጽል” ሲሆን ሰምና ወርቅ፣ ባለቤትና ዘርፍ፣ ቅጽል … የመሳሰሉትን ይዳስሳል። ሦስተኛው ክፍል “ዐቢይ አገባብ” (የግስ አገባብ ባሕርይ)፣ አራተኛውና አምስተኛ ክፍል ደግሞ “ንኡስ አገባብ” እና “ደቂቅ አገባብ” (የስሞች አገባብ ባሕርይ) ያቀርባሉ። ስድስተኛው ክፍል ስለ “አኃዝ” (ቁጥር) ካስረዳ በኋላ በመጨረሻ “አእመረ” እና “ይቤ” የተሰኙት የግእዝ ግሶችን እርባታ ያቀርባል። ይህ መጽሐፍ የአባ ገብረ ሚካኤልን ብቻ ሳይሆን የመምህር ክፍሌንም የግእዝ ሰዋስው እውቀት የሚያሳይ ነው።

በሚቀጥሉት ዓመታትም መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ከካቶሊኩ ሚስዮናዊ ኩልቦ (Jean-Baptiste Coulbeaux) ጋር በመሆን በ1876 ዓ.ም “ኢሚታስዮ – ክርስቶስን ስለ መምሰል”፣ በ1880 ዓ.ም ደግሞ “ትምህርተ ክርስትያን” የተሰኙ ድርሰቶችን ከላቲንና ጣሊያንኛ ወደ አማርኛ ተርጉመው በሚስዮኑ ማተሚያ ቤት አሳትመዋል። እንዲሁም በ1878 ዓ.ም. ያዘጋጁት መዝሙረ ዳዊት በከረን ታትሟል።

በቦሩ ሜዳ በጉባኤ ላይ በንጉሡ ዳኝነት ተረተው የተሰደዱትን “የጸጋ ልጆች” አስተሳሰብ መምህር ክፍሌ በ1875 ዓ.ም “ሃይማኖተ ቅድስት ሥላሴ” በሚል ርእስ አዘጋጁ። የረቂቁ የመጀመሪያ ሦስት ምዕራፎች የራሳቸውን የ“ጸጋ ልጆች” ቡድን አስተሳሰብ ሲያቀርብ፣ የመጨረሻው ምዕራፍ ደግሞ የተቃዋሚዎቻቸውን “ካሮች” እና “ቅብዐቶች” አስተሳሰብ ያቀርባል።

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስም ከከረን እና ምጽዋ አስራ አንድ ዓመታት ቆይታቸው በኋላ፣ ከሚስዮኑ አለቃ ከአባ ተክለሃይማኖት ጋር ብዙም ባለመስማማትና “ሮሜን ለማየት” ወደ ጣሊያን አገር ወደ ሮማ አመሩ።

.

ባሕር ማዶ (1878 – 1889)

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ሮም እንደደረሱ ቫቲካን (Vatican) ውስጥ በሚገኘው የኢትዮጵያውያን ኮሌጅ ግእዝ ማስተማር ጀመሩ። በዚህም ወቅት ምጽዋ እና ከረን ሳሉ የጀመሩትን የሮማይስጥ (Latin) ቋንቋ ጥናት በማጠናከር ቀጠሉ። በቆይታቸውም ዘመን ከጣሊያኑ የቋንቋ እና ሥነጽሑፍ ሊቅ ጒዲ (Ignazio Guidi) ጋር ይተዋወቃሉ። መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ለደቀ መዝሙራቸው ለአለቃ ኪዳነ ወልድ እንደተናገሩት፣

“ሮሜ ሄጄ ከፈረንጅ ሊቃውንት ሁሉ በእውቀት የሚበልጥ፣ የጽርዕ (Greek) እና እብራይስጥ (Hebrew)፣ እንዲሁም ሱርስት (Syriac) እና ዓረብ ዐዋቂ ሰው አገኘሁ። ይህም ሰው፣ ‘ኢትዮጵያዊ ሊቅ ሆይ! ግእዝና አማርኛ አስተምረኝ፣ እኔም የፈለግከውን አስተምርሃለሁ’ አለኝ።”

ይህም ትውውቅ ሁለቱ ሊቃውንት እርስ በርስ እንዲማማሩና ከዚህ በፊት ለፈረንጅ ምሁራን ይከብድ የነበረውን የአማርኛ ጽሑፎችን ጥናት በመምህር ክፍለ ጊዮርጊስ እርዳታ ጒዲ ሊካንበት አስችሏል። ጒዲ በመምህር ክፍለ ጊዮርጊስ እገዛ ካሳተማቸው ሥራዎቹ የመጀመሪያው “የኢትዮጵያ ምሳሌዎች፣ ግጥሞች እና ተረቶች” የተሰኘው ነው። ሌሎች በእሳቸው እገዛ ከወጡት ሥራዎች መካከል፣ “የነገሥታት ግጥም”፣ “መርሐ ዕዉር”፣ “የኢትዮጵያ ቅኔዎች”፣ “ፍትሐ ነገሥት” እና እንደዋና ሥራው የሚቆጠረውን “የአማርኛ-ጣሊያንኛ መዝገበ ቃላት” መጥቀስ ይቻላል።

.

 መጨረሻ (1889 – 1900)

ከአስራ አንድ ዓመታት የጣሊያን ቆይታም በኋላ መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ ወደ ኢየሩሳሌም አመሩ። ኢየሩሳሌም ሲደርሱ ዕድሜያቸው ሰባዎቹ ላይ ደርሶ ስለነበር ፍላጎታቸው የሕይወታቸውን የመጨረሻ ዓመታት በጸሎትና በጥናት ለማሳለፍ ነበር። እዛም ለሚገኙት ኢትዮጵያውያን እውቀታቸውን ለማካፈል ቢሞክሩም፣ ጥናትና ምርምር ላይ መስራት የሚፈልግ ሊያገኙ አልቻሉም።

ከሁለት ዓመታት ቆይታ በኋላ ግን ከሳቸው ጋር ለመስራት ችሎታና ፍላጎትም ከነበረው ከወጣቱ ኪዳነ ወልድ ጋር ይገናኛሉ። የሁለቱ መገናኘትም ያስገኘልን ትልቁ ነገር የ1948ቱ “መጽሐፈ ሰዋስው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ” የተሰኘው የግእዝ-አማርኛ መዝገበ ቃላት ነው።

መምህር ክፍለ ጊዮርጊስ በኢየሩሳሌም አስራ አንድ ዓመታት ከቆዩ በኋላ ጳጕሜ 3፣ 1900 ዓ.ም በሰማንያ ሦስት ዓመታቸው አረፉ። ከአንኮበር ጓደኛቸው ከባለቅኔው ተክለጽዮን አጠገብም ተቀበሩ።

.

(በክፍል 2 ይቀጥላል)

ኅሩይ አብዱ

ሚያዝያ 2009

 .

ምንጮች

ኪዳነ ወልድ ክፍሌ (ኪወክ) – መዝገበ ቃላት – “መጽሐፈ ሰዋስው ወግስ ወመዝገበ ቃላት ሐዲስ”፣ አዲስ አበባ 1948 ዓ.ም ገጽ 7-8

ኪዳነ ወልድ ክፍሌ (ኪወክ) – ሃይማኖተ አበው ቀደምት ውስተ Berhanou Abebbe (ed.) – Kidana Wald Kéfle, ሃይማኖተ አበው ቀደምት La foi des pères anciens, 1. Texte éthiopien. Enseignement de Mamher Kefla Giyorgis …, Stuttgart 1986 ገጽ 268-274

ሮጀር ካውሊ Roger Cowley, “A Geez Prologue concerning the Work of Mämhér Kéfla Giyorgis on the Text and Interpretation of the Book of Ezekiel”, ውስተ A STANISLAV SEGERT – ANDRAs J.E. BOOROGLIGETI (eds.), Ethiopian Studies: Dedicated to Wolf Leslau on the Occasion of his Seventy-Fifth Birthday, November 14th, 1981, by Friends and Colleagues, Wiesbaden 1983. ገጽ 99–114

ብርሃኑ አበበ – Berhanou Abebbe (ed.) – Kidana Wald Kéfle, ሃይማኖተ አበው ቀደምት La foi des pères anciens, 1. Texte éthiopien. Enseignement de Mamher Kefla Giyorgis …, Stuttgart 1986 ገጽ 7-17

ቮልክ እና ኖስኒትሲን – Ewa Wolk and Denis Nosnitsin, “Kéflä Giyorgis” ውስተ Encyclopaedia Aethiopica ቅጽ 3 ገጽ 370-371